امروزه با رشد جمعیت و افزایش تعداد چاهها و استفاده بی رویه از آبهای زیرزمینی جهت مصارف شــرب­، صنعت و کشـــاورزی از یک طــرف و نفوذ زه آبهای کشاورزی، نفوذ پسابهای صنعتی و فاضلابهای شهری به داخل آبخوانها از طرف دیگر، تغییرات قابل ملاحظه­ای در کیفیت آبهای ­زیرزمینی به وجود می آورد. بنابراین علاوه بر تعیین حریم کمی، لزوم تعیین حریم کیفی بر اساس معیارهای علمی و کاربردی جهت اعمال مدیریت صحیح بر حفاظت وبهره برداری از منابع آب زیرزمینی بیش از گذشته احساس می گردد. لذا در این مقاله به صورت مختصر حریم کیفی چاههای آب شرب بیان شده است. جهت تعیین حریم کیفی چاه ابتدا لازم است از نحوه حرکت آلودگیها در زمین و چگونگی برخوردشان با سفره های آب زیرزمینی و در نتیجه نفوذ به چاه اطلاع حاصل نمائیم. عبور آلودگیها از زمین به دانه بندی زمین، جنس زمین و سطح آبهای زیرزمینی مربوط است. باید توجه داشت که زمین می تواند با خاصیت مبادله ای که دارد در کیفیت آبهای نفوذی تغییراتی حاصل نماید. در زمینهای آهکی مسافت حرکت آلودگیها گاهی به بیش از ده کیلومتر از محل برخورد به آب می رسد. مسافتی که آلوده کننده ها می توانند در زمین حرکت نمایند به عوامل زیادی بستگی دارد که مهمترین آنها به شرح ذیل می باشند:

1- کیفیت آلوده کننده: زمین قادر به جذب آلودگی­هایی که قابلیت نفوذ ندارد یا نمی تواند مورد حمله باکتریها قرار گرفته و یا با جذب سطحی متلاشی شوند را نخواهد داشت.

2- کیفیت زمین شناسی محل

3- سطح آبهای زیرزمینی

4- میزان نفوذ آلوده کننده ها در زمین 

5- شرایط و کیفیت سطح زمین

6- میزان جریان آبهای زیرزمینی

7- میزان پمپاژ آبهای زیرزمینی

اندازه و شکل تشکیل دهنده های زمین در سرعت نفوذ آلوده کننده­ها موثر است و هر چه این مواد ریزتر باشند از عبور آلوده کننده­ها ممانعت بیشتری خواهند نمود و هر چه تشکیل دهنده های زمین درشت تر باشند به علت سرعت نفوذ و حرکت آب، آلودگی بیشتری همراه آن حرکت خواهد کرد. تحت یک شیب هیدرولیکی معین، آب در زمینی که از مواد قابل نفوذ تشکیل یافته، خواهد توانست 450 میلیون برابر زیادتر از زمین غیر قابل نفوذ عبور نماید. بعضی آلوده کننده ها بدون عبور از خاک در طبقات زمین به علت جذب فیزیکی یا شیمیایی خاک باقی می مانند. کیفیت جذب بر حسب نوع مواد متفاوت است، رس قدرت جذب زیادتری تا ماسه دارد. بین قدرت نفوذ و جذب رابطه معکوس بر قرار است و رسوبات موجود از املاح آب در لابلای زمین می توانند بعضی از باکتری ها را جذب نمایند. اندازه تشکیل دهنده های خاک در میزان جذب موثر است و هر چه این اندازه­ها کوچکتر باشد قدرت جذب بالاتر خواهد بود. نظر به اینکه تاثیر مواد آلاینده با افزایش فاصله از چاه کاهش می­یابد، لذا سه منطقه حمایتی را در اطراف چاه به شرح زیر در نظر می گیرند:

حوزه یک حمایت فوری (محدوده خیلی نزدیک به چاه): این حوزه در برگیرنده محدوده اطراف تاسیسات چاه می باشد که باید در مقابل هر گونه آلوده ساز و از هر نوع حمایت شود. حداقل فاصله­ای که برای این حوزه در نظر می گیرند، 10 متر است. یعنی تا شعاع 10 متری اطراف چاه باید از ریخت و پاش هر نوع مواد روغنی و یا حفر چاه فاضلاب و دفع فاضلاب و دفع زباله و یا نگهداری دام و غیره جلوگیری نمود.

حوزه دو حمایت اجباری (محدوده نزدیک به چاه): این حوزه باید در برابر آلوده سازها، به ویژه آلوده­سازهای باکتریولوژی، حمایت شود. همچنین در برابر آلوده­سازهای ساخته دست بشر (دترجنتها) و یا مواد دفعی، بویژه زیادی نیترات، نیتریت، آمونیاک و فسفات نیز باید محفوظ بماند.

حوزه سه حوزه حمایتی (محدوده دورتر از چاه): مقدار مجموع مقادیرسه حریم شامل شعاع تاثیر (R)  میباشد.

مقدار حریم1 + مقدار حریم 2 + مقدار حریم3=

راهها و روشهای متعدی توسط دانشمندان در این مورد ارائه شده است که متداولترین آن به شرح زیر می باشد:

استفاده از رابطه زیشاردت:

که درآن:

:شعاع تاثیر چاه به متر

: افت سطح آب درون چاه به متر

: ضریب نفوذپذیری به متر بر ثانیه 

در پایان با توجه به بحران کمبود آب انجام تحقیقاتی جامع پیرامون آلودگیهای آب از لحاظ کیفی و پیشگیری از آلودگی فزایندة آن امری ضروری به نظر می رسد.
 

ناهید غلام نژاد

مدیر محیط زیست و کیفیت منابع آبی