بهداشت شغلي؛ زيربناي بهبود و ارتقاي بهره‌وري در سازمان‌ها
گاهي شرايط محيط كار به اندازه‌اي سخت و ناگوار است كه اگر دانش بشري كمك نكرده و مشكلات را هموار نسازد نه تنها كار و فعاليت، بلكه حيات هم در آن شرايط غيرممكن مي‌شود.
تأمين سلامت و فراهم ساختن آسايش و رفاه كارگران و تطبيق وضع كار با مقتضيات جسمي و رواني آنان، امروز ديگر يك امتياز به شمار نمي‌آيد، بلكه يك وظيفه انساني، يك نياز و يك شرط امكان انجام كار و فعاليت ثمربخش است و به دليل اينكه در حفظ و ارتقاي نيروي كار، افزايش بازده زحمت كارگران و حفظ و ازدياد سرمايه دخالت دارد، تدبيري اقتصادي نيز به شمار مي‌آيد.
در دنياي امروز مردم دنيا مجبورند در تلاش معاش با مشكلات گوناگوني دست و پنجه نرم كرده و خطرات فراواني را به جان بخرند، تن به سموم جانگداز سپرده و مضرات اشعه مرگزا و يا حرارتها و برودتهاي فوق‌العاده را تحمل كنند.
با هر كشفي كه نصيب انسان مي‌شود مشكلاتي نيز زاييده مي‌شود كه در بعضي موارد سلامت انسان را به خطر مي‌اندازد، گوناگوني كار و پيشه كه خود ناشي از پيشرفت علم و فن‌آوري است تعداد عوامل تهديدكننده سلامت را افزايش داده است، در نتيجه بر تعداد بيماريهاي شغلي و مخاطرات حرفه‌اي روزبروز افزوده مي‌شود. از اينرو مسئله تضمين سلامت شغلي در جهاني كه اكنون به سوي صنعتي‌شدن هرچه بيشتر گام بر‌مي‌دارد مهمترين مسايل است.
تعريف و اهداف بهداشت شغلي
اهداف بهداشت شغلي را كميته مشترك كارشناسان سازمان بهداشت جهاني و سازمان بين‌المللي كار بيان كرده است:
1- حفاظت و ارتقاء هرچه بيشتر سلامت جسمي، رواني و اجتماعي كارگران در تمام مشاغل.
2- پيشگيري از عوامل نامطلوبي كه در خصلت كار، طرز كار و محيط كار وجود دارد و سلامتي كارگران را مورد تهديد قرار مي‌دهد.
3- حفاظت كارگران از نظر عوامل نامساعدي كه در تمام دوران اشتغال آنها وجود دارد.
4- به كار گماشتن كارگر در محيطي كه از نظر فيزيولوژي و روانشناسي براي او مناسب بوده و به سهولت بتواند با كار و حرفه خود تطبيق رضايت‌بخشي به وجود آورد.
برنامه‌هاي بهداشت شغلي
از آنجا كه تأمين و حفظ سلامت كارگران كه عظيم‌ترين قشر هر جامعه‌اي را تشكيل مي‌دهند گذشته از جنبه انساني آن، از نظر مصالح اجتماعي و اقتصادي، حفظ و افزايش نيروي كار و ازدياد سرمايه ملي نيز حائز اهميت فوق‌العاده‌اي است، از اينرو برنامه‌هاي بهداشت شغلي همواره در جهت ارتقاي سطح بهداشت كارگران و حفاظت آنان در برابر بيماريها و حوادث ناشي از كار رو به گسترش است كه اساس اين برنامه‌ها را در 3 مرحله به شرح زير مي‌توان مورد بررسي قرار داد:
1- مرحله به كارگماشتن.
2- مرحله پيشگيري.
3- مرحله سازندگي.
مرحله به كارگماشتن
در مرحله به كار گماشتن براي تعيين شغل متناسب، مسائلي چون سن، ظرفيت جسمي و روحي، معلومات، هوش و نظاير آن مورد توجه قرار مي‌گيرد. عدم تطبيق انسان با كار موجب بيماري و حادثه مي‌شود. لذا تطبيق رضايت‌بخش انسان با كار به دست تيمي از متخصصان مركب از پزشك كاردان بهداشت صنعتي، روانپزشك، روان‌‌شناس صنعتي و مددكار اجتماعي انجام مي‌گيرد.
مسئله مهم ديگر اين است كه با پيشرفت امر مكانيزاسيون در صنعت امروزي و پيچيده شدن روزافزون ماشينهاي صنعتي اشكالات كار كردن با اينگونه ماشينها افزايش مي‌يابد. از سوي ديگر برنامه تربيت افراد به منظور ماهركردن هرچه بيشتر آنها، موضوع اشكال كاركردن با ماشينهاي پيچيده امروزي را حل نخواهدكرد. لذا براي بدست آوردن نتايج رضايت‌بخش بايد در طراحي ماشينهاي پيچيده مطابق ظرفيت رواني و جسمي كارگر عمل كننده مداخله به عمل آيد، چه در غير اينصورت ثابت شده است كاركردن با ماشينهايي كه بد طراحي شده و رعايت نكات بيولوژيكي و روانشناسي لازم در آن به عمل نيامده، نه تنها اشكال كاركردن با آنها وجود دارد بلكه باعث عدم كفايت، خستگي و زياد شدن حوادث ناشي از كار نيز مي‌شود.
مرحله پيشگيري
براي پيشگيري و رعايت بهداشت شغلي در محيط كار بايد نكاتي را درمورد بيماريهاي شغلي و اصول پيشگيري از آنها و بيماريهاي ناشي از عوامل مختلف و ... را شناخت.
بيماريهاي شغلي و اصول پيشگيري از آنها
بيماريهاي شغلي به گروهي از بيماريها اطلاق مي‌شودكه به علت كار به وجود آمده و يا به عبارت ديگر منحصراَ بيماريهايي هستند كه عامل مولد آنها در محيط كار است.
تمامي بيماريهاي شغلي برخلاف گروهي از بيماريهاي غيرشغلي كه هنوز عامل مولد آنها تشخيص داده نشده است داراي علت بخصوصي بوده و به آساني قابل تشخيص هستند.
اين گروه از بيماريها كمتر از بيماريهاي غيرشغلي ديده شده و با توجه به اينكه زاييده كار آدمي هستند امكان پيشگيري از آنها بسيار بيشتر است.
بهترين روش جهت طبقه‌بندي بيماريهاي شغلي توجه به عامل مولد اين بيماريها است، لذا با توجه به اين امر اين گروه از بيماريها را مي‌توان به 5 دسته تقسيم كرد:
بيماريهاي ناشي از عوامل فيزيكي: از عوامل بوجود آوردنده اين دسته از بيماريهاي شغلي، حرارت، نور، فشار، سروصدا، ارتعاش، الكتريسيته، اشعه X و مواد راديواكتيو را مي‌توان ذكر كرد.
بيماريهاي ناشي از عوامل مكانيكي: استفاده از ابزار و ادوات دستي در بعضي از اشخاص كه عادت به اينكار ندارند و همچنين فشارهاي مكرر بر روي مفاصل در اثر نحوه انجام كار و يا حرات ظريف تكراري سبب بروز ناراحتي‌هايي مي‌شوند كه پينه بستن و بورسيت از آنجمله هستند.
بيماريهاي ناشي از عوامل بيولوژيكي: اشتغال در بعضي از مشاغل با توجه به شرايط محيط كار و مواد مصرفي يا توليدي، كارگر را مستقيماً در خطر ابتلا به بيماريهاي عفوني خاصي مانند سياه زخم قرار مي‌دهد.
بيماريهاي ناشي از عوامل شيميايي: عوامل شيميايي مورد استفاده در صنعت سبب به وجود آمدن اكثر بيماريها و مسموميتهاي ناشي از كار هستند، كه با توجه به راه دخول به بدن به 3 دسته زير تقسيم‌بندي مي‌شوند.
1- بيماريها و مسموميتهايي كه ناشي از جذب مواد از طريق دستگاه گوارشي هستند. از موادي كه از اين طريق ممكن است وارد بدن شوند وايجاد ناراحتي كنند ارسنيك و فسفر قابل ذكرند.
2- بيماريها و مسموميتهايي كه ناشي از جذب مواد از طريق دستگاه تنفسي هستند مانند ذرات گرد و غبار، گازها و دود از اين طريق جذب مي‌شوند.
3- بيماريها و مسموميتهايي كه ناشي از جذب مواد از طريق پوست هستند، مانند جذب تترااتيل سرب، انيلين و فنول.
بيماريهاي ناشي از عوامل رواني
بيماريهاي ناشي از عوامل رواني به مواردي نظير روابط نامطلوب كارگر يا كارمند با همكارانش، با رئيس يا كارفرما، عدم رضايت از شغل و ... است. مانند اختلال در تعادل عصبي و بحرانهاي عاطفي و رواني.
شناخت علت بيماري اولين و مهمترين مرحله در امر پيشگيري از بيماريهاي ناشي از كار بوده و براي تشخيص بيماري مي‌توان با بررسي علائم كلينيكي و ارزشيابي هرگونه تغيير در سلامت كارگران ضمن انجام معاينات دوره‌اي و يا مراجعه به درمانگاه و همچنين انجام مطالعات اپيدميولوژيكي در گروههاي كارگري به نتايج مشخص نائل شد.
با توجه به اينكه در اكثر بيماريهاي ناشي از كار ضايعات حاصله غيرقابل برگشت بوده و درمان اساسي براي آنها وجود ندارد، لذا رعايت اصول پيشگيري اهميت خاصي را دارا هستند. حال به برخي از اين اصول اشاره مي‌كنيم.
جايگزيني: يكي از اساسي‌ترين اصول پيشگيري بوده و منظور عدم استفاده از مواد بيماريزا و جايگزيني آنها با مواد غير بيماريزا و يا با قدرت بيماريزايي كمتر است كه همان خواص صنعتي را دارا باشند.
جداسازي: در اين اصل منظور حتي‌الامكان جدا كردن كارگر از محوله آلوده محيط كار به عوامل زيان‌آور و يا رسانيدن تعداد كارگران مجبور به كار در محيطهاي آلوده به حداقل است.
از اين روش براي اولين بار در زمانهاي قديم در معادن ذغالسنگ و يا ساير معادن در مواقع انفجار استفاده مي‌كردند. بدين معني كه در موقع انفجار در تونلها تمامي كارگران از محيط كار دور مي‌شدند و در حقيقت يك نفر كه مجهز به وسايل ايمني بود مأمور كار شده و بدين ترتيب در صورت بروز سانحه تنها جان يك كارگر در خطر بود.
محصور كردن: اين اصل معمولاً همزمان با استفاده از تكنيكهاي مكانيكي و اتوماتيك درصنعت مورد استفاده قرار گرفت، مانند مخلوط‌كردن حشره‌كشها.
استفاده از تهويه مصنوعي: استفاده از اين روش براي جلوگيري از الودگي محيط كار به آلوده‌كننده‌هاي شيميايي چون گرد و غبار، بخارات و گازها است كه با دور كردن مواد آلوده‌كننده از نقطه توليد با استفاده از سيستمهاي مكنده عملي است.
تهويه عمومي: مكانيسم اين عمل بر پايه رقيق كردن آلوده‌كننده‌هاي محيط كار با ورود هواي تازه و تميز از يك نقطه ديگر كارگاه مي‌باشد.
استفاده از متدهاي مرطوب: استفاده از آب براي جلوگيري از پخش گردوغبار در محيطهاي كار از قديم مورد استفاده بوده و مورد نياز است.
وسايل حفاظت فردي: استفاده از وسايل حفاظت فردي مي‌تواند در اكثر موارد كمك به امر پيشگيري از بيماريها و حوادث ناشي از كار كند.
رعايت اصول بهداشت فردي: رعايت اين امر به ويژه در پيشگيري از بيماريها و مسموميتهاي ناشي از عواملي كه از طريق دستگاه گوارش وارد بدن مي‌گردند اهميت خاصي را دارا مي‌باشد.
نظافت عمومي كارگاهها:
به كاربستن اين اصل به دولت علت داراي اهميت مي‌باشد. اولاً امكان آلودگي هواي محيط كار را به آلوده‌كننده‌هاي مختلف كه به علت عدم نظافت در گوشه و كنار كارگاهها جمع شده و به علل مختلف ممكن است در هواي كارگاه پراكنده شوند كم كرده در مقابل تميزي و نظيف بودن محيط كار سبب رعايت اصول نظافت از طرف كارگران مي‌گردد.
آموزش مسائل بهداشتي: منظور آشنا كردن كارگر به نحوه انجام صحيح كار، خطرات موجود در محيط كار، نحوه استفاده صحيح از وسايل حفاظت فردي،رعايت اصول بهداشت فردي و به طور كلي نحوه پيشگيري از بيماريها و انجام كمكهاي اوليه است.
كنترل پزشكي: منظور تشخيص زودرس بيماريهاي ناشي از كار و اقدام به درمان و پيشگيري به موقع است. اين امر با انجام معاينات اوليه و دوره‌اي انجام‌پذير مي‌باشد.
اندازه‌گيري عوامل آلوده‌كننده محيط كار: فلسفه اين كار اندازه‌گيري و تعيين مقدار عوامل آلوده‌كننده محيط كار و مقايسه آن با استانداردهاي بين‌المللي به منظور اطمينان از نحوه كار دستگاههاي كنترل آلودگي محيط كار و اقدام به موقع جهت پيشگيري از اثرات سوء عوامل زيان‌آوري است كه مقدار آنها در محيطهاي كار ممكن است به علت نقص در دستگاههاي كنترل و يا به علل ديگر بيش از استانداردهاي تعيين شده باشد.
وضع قوانين و تدوين آئين‌نامه‌ها: اين اصل مهمترين اصل در امر پيشگيري از بيماريهاي ناشي از كار بوده و منظور وضع قوانين و تدوين مقررات و آئين‌نامه‌هاي به ويژه‌اي جهت كاربرد اصول ذكر شده قبل در امر پيشگيري از بيماريهاي شغلي مي‌باشد.
حوادث و سوانح ناشي از كار و صنعت
امكان وقوع حادثه در همه جا منزل، اياب و ذهاب، گردشگاهها و بالاخره محل كار وجود دارد. حوادث ناشي از كار، سبب مرگ، از كارافتادگي، زيانهاي اقتصادي و اجتماعي شده لذا پيشگيري از حوادث از نظر فردي، اجتماعي و اقتصادي داراي اهميت خاصي است.
در پيشگيري از حوادث بايد 3 اصل پيش‌بيني، پيشگيري و انجام كمكهاي اوليه و عمليات نجات مورد توجه قرار گيرد.
براي نيل به اين اصول بايد همكاري همه جانبه‌اي بين مسوولان كشوري و رسمي كشور، كارگران، كارفرمايان و ساير افراد ذينفع وجود داشته باشد.
وظايف مقامات رسمي كشور
مسوولان وزارت كار موظف به تدوين قوانين و آئين نامه‌هاي مربوط به حفاظت و پيشگيري از حوادث، تعيين استانداردها و نظارت در نحوه اجراي مواد قانون كار و آئين‌نامه‌ها، جمع‌آوري آمار مربوط به حوادث و بيماريهاي ناشي از كار و تجزيه و تحليل آنها، ترتيب دوره‌هاي آموزشي كمكهاي اوليه، تشكيل نمايشگاههاي دائمي و سيار جهت آشنا ساختن كارفرمايان و كارگران به مسائل ايمني و بالاخره تهيه پوسترهاي مربوط به حوادث و طرق پيشگيري از آنها هستند.
وظايف كارفرمايان
با گذشت زمان تعداد كثيري از كارفرمايان به اهميت پيشگيري از حوادث پي برده و متوجه شده‌اند كه صرف هزينه‌هايي جهت پيشگيري نه تنها تحميلي بر بودجه و هزينه هاي كارخانه نبوده بلكه در اصل سبب بالارفتن ميزان توليد و سود مي‌شود.
به استناد قوانين و آئين‌نامه‌هاي تدوين شده به وسيله وزارت كار، كارفرمايان موظف به تهيه و تدارك وسايل مطلوب محيط كار با توجه به استانداردهاي تعيين شده، ايجاد مراكز بهداشت كار، تشكيل كميته‌هاي حفاظت و تهيه جعبه كمكهاي اوليه هستند.
تدابير اداري و مديريت در امر حفاظت و پيشگيري
مطالعات نشان داده است كه با مديريت صحيح مي‌توان ميزان حوادث ناشي از كار را به طور قابل ملاحظه‌اي كاهش داد. لذا از نظر تدابير اداري و مديريت، نكات چندي مي‌بايد در محيطهاي كاري مورد توجه قرار گيرد:
- در محيط كاري بايد نظم و ترتيب حكمفرما بوده و تقسيم عادلانه كار انجام گيرد.
- حدود مسئوليت اشخاص دقيقاً معلوم شود.
- سرپرستان و سركارگران بايد از بين افراد با تجربه و معتقد به اصول ايمني انتخاب شوند.
- كارفرما بايد با نهايت دقت و علاقه به گزارش سرپرستان و مسئولان حفاظتي توجه كرده و در رفع نقايص اقدام نمايد.
- علاوه بر تأمين وسايل حفاظت فردي كه وظيفه كارفرما است. بايد در استفاده از آنها بوسيله كارگران نيز نظارت وجود داشته باشد.
- آموزشهاي لازم به كارگران جديد درمورد نحوه انجام كار و استفاده از وسايل حفاظتي داده شود.
- كار كارگران هر چند وقت يكبار مي‌بايد ارزشيابي شود.
- با توجه به اينكه تشويش و ناراحتي يكي از علل مهم بروز حوادث است مي‌بايد آسايش رواني كارگران در محيط كار و خارج از آن مورد توجه مديريت قرار گيرد.
- چون خستگي از عوامل مهم در بروز حوادث است لذا بايد براي از بين بردن موجبات خستگي اقدامات لازم انجام گيرد.
- به منظور رفع خستگي و تأمين آسايش كارگران مي‌بايد وسايل تفريحات سالم براي آنان فراهم شود.
- براي تامين آرامش رواني كارگران، بايد اقدامات لازم در جهت بيمه كارگران در مقابل بيماري، حوادث، از كارافتادگي و مرگ از سوي مديريت انجام گيرد.
وظايف كارگران
درمورد تدابير شخصي در امر پيشگيري از حوادث شغلي بايد اضافه كرد با توجه به اينكه خود كارگران در بوجود آمدن حوادث سهم به سزايي دارند لازم است به هنگام كار نكات زير را مورد توجه قرار دهند:
- بازديد كلي از وسايل كار، ماشين‌آلات و ابزاري كه با آنها سروكار دارند قبل از شروع به كار روزانه
- استفاده از لباس كار مناسب
- استفاده به موقع و صحيح از وسايل حفاظت فردي
- استفاده از كمربندهاي ايمني براي كارگراني كه در ارتفاع كار مي‌كنند.
- استفاده از كلاه و كفشهاي حفاظتي براي كارگراني كه در خطر سقوط اجسام هستند.
- استفاده از كفش و دستكشهاي مخصوص به هنگام كار در جاهايي كه خطر برق گرفتگي وجود دارد.
- خودداري از عجله كردنهاي بي مورد براي زود به پايان رسانيدن كار.
- در صورت داشتن ناراحتي فكري حتي‌الامكان از انجام كارهاي خطرناك بايد صرف‌نظر كرد.
وظايف كميته‌هاي ايمني و حفاظت فني
به منظور پيشگيري از حوادث و تأمين ايمني بيشتر، بر طبق مفاد آئين‌نامه حفاظت كارگاهها كه به تصويب شورايعالي حفاظت فني وزارت كار رسيده است، در كارگاههائيكه بيش از 25 نفر كارگر دارد و يا با داشتن كارگر كمتر نوع كار آنها ايجاب مي‌كند، كارفرما مكلف است كميته‌اي به نام كميته حفاظت با عضويت خود و يا نماينده‌اش، مدير فني، مهندس و يا متخصص حفاظت، درصورت وجود مركز بهداشت كار پزشك مركز، يكي از استادكاران و نماينده كارگران تشكيل دهد.
اين كميته بايد حداقل ماهي يكبار تشكيل جلسه داده و رونوشت صورتجلسات نيز بايد به اداره كل محل ارسال شود.
وظايف اين كميته به طور خلاصه شامل بازرسي دقيق و مستمر از تمامي قسمتهاي كارخانه و كارگاه و پيشنهاد تغييرات و تاسيسات لازم به كارفرما براي ايجاد محيط مطمئن و سالم و جلوگيري از وقوع حوادث و خطرات احتمالي بوده، تعيين و اجراي دقيق آئين‌نامه‌ها و دستورالعملهاي مربوط به حفاظت، تهيه آمار حوادث و تجزيه و تحليل آنها، تعيين خط مشي حفاظتي، تشريك مساعي با بازرسان كار در اجراي آئين‌نامه‌هاي مربوط به حفاظت و بهداشت كار از ديگر وظايف اين كميته‌ها را تشكيل مي‌دهد.
مرحله سازندگي
يك برنامه كامل و جامع بهداشت صنعتي علاوه بر توجه به مسائل به كار گماشتن و پيشگيري بالا بردن سطح بهداشت و سلامت كارگران نيز از هدفهاي آن است. براي رسيدن به اين هدفها نكات زير را بايد در نظر گرفت:
1- تعيين شرايط مطلوب براي كاركردن از نظر نور، تهويه، حرارت، رطوبت، سروصدا، طرح متناسب ماشين و تجهيزات آن، تنظيم رضايت‌بخش مراحل مختلف كار به طوريكه فشار و استرس را در انسان به حداقل برساند.
2- تعيين مناسب‌ترين شغل براي افراد با سنين مختلف با توجه به هوش، معلومات، قدرت جسمي و ظرفيت روحي متفاوت در هر يك از آنها.
3- ايجاد وضع مساعد از نظر ارتباطات انساني در محيط كار و صنعت با توجه به مسائل رواني.
4- تحقيقات و به كار بردن روشهاي علمي تازه‌تر در مسائل مختلف بهداشت حرفه‌اي كه در بالابردن سطح بهداشت محيطهاي مختلف كار مؤثر هستند، بطوريكه تحقيقات در مسائل بيولوژيكي، پزشكي، شيمي و مهندسي مربوط به بهداشت كار يك جنبه مهم در مرحله سازندگي است.
5- نوتواني صنعتي كه در مورد بيماران روحي و جسمي و يا مصدومان انجام مي‌گيرد و در نتيجه چنين افرادي بهبودي كامل مي‌يابند و قادر مي‌شوند به كار اصلي خود باز گردند. چنانچه اين امر مقدور نشوند آنان را براي كار متناسب ديگر آماده خواهد كرد.
اين واحدها امروزه قادر هستند كه از افراد ناقص و عاجز كه در سابق سربار جامعه بودند انسانهاي جديدي بسازند و آنان را افرادي مفيد و خادم اجتماع تربيت نمايند.
بنابراين در كشورهاي در حال توسعه صنعتي همزمان با صنعتي شدن بايد برنامه‌هايي نيز جهت ارتقاي سطح بهداشت كارگان و يا به طور كلي مزدبگيران و حفاظت آنان در مقابل بيماريها و حوادث ناشي از كار تهيه و به مراحل اجرا درآيد. در غير اينصورت جامعه با مشكلات عمده بهداشتي مواجه خواهد شد. وسعت و نوع اينگونه برنامه‌ها بستگي كامل به ميزان و سرعت صنعتي شدن، امكانات و مقدورات بهداشتي و درماني، وضع اقتصادي و اجتماعي، پراكندگي مراكز صنعتي و عوامل نظير اينها دارد.
گروه: عمومي
