سرشاخه اصلی رودخانه زاینده رود، چشمه دیمه  و تونل کوهرنگ در استان چهار محال و بختییاری است و در ادامه رود پلاسجان و چشمه لنگان  و چشمه مرغاب از استان اصفهان به این رودخانه پیوسته و به سد زاینده رود می ریزد. در فاصله 110 کیلومتری از سد زاینده رود، بند انحرافی چم آسمان واقع شده است که محل برداشت آب شرب استانهای اصفهان و یزد می باشد.

با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی منطقه در بالادست سد چم آسمان تا سد زاینده رود، در زمان وقوع بارندگی های شدید، روانآبها و سیلابهای محلی بر اساس شیب عمومی زمین به سمت رودخانه زاینده رود سرازیر شده و می تواند باعث بالارفتن کدورت و آلودگی آب رودخانه گردد.

در خصوص بارندگی های بالادست سد زاینده رود در منطقه چلگرد و چادگان که بیشتر به وقوع سیلابهای شدید  منجر می شود،  با توجه به حجم بالای سد زاینده رود، تاثیر مستقیم بر آب خروجی سد نداشته و کدورت حاصل در مخزن سد فروکش میکند. لیکن در صورت سرریز نمودن سد، ورود سیلاب جدید می تواند تهدید جدی برای تامین آب شرب در مناطق پایین دست  باشد.البته در بعضی مواقع با بازنمودن دریچه های تحتانی سد و افزایش دبی خروجی باعث به هم خوردن رسوبات کف رودخانه شده که این امر باعث کدورت شدید و آلودگی آب می شود که در صورت تخلیه رسوبات کف سد،  با شدت بیشتری حادث می گردد.

لیکن موضوع مهمی که مرتبط با  بحث مدیریت بحران در مواجهه با سیل و اثرات آن بر انتقال آب به یزد  مطرح است، بارندگی های شدید در پایین دست سد و سرازیر شدن روانآبها به رودخانه زاینده رود بوده که طی سالیان گذشته به دفعات با شدت و ضعف  اتفاق افتاده است .

در هنگام مواجهه با  سیلاب در زیردست سد زاینده رود تا سد چم آسمان چندین مولفه دخیل می باشد تا میزان اثرگذاری بر آب شرب اصفهان و یزد را تحت الشعاع قرار دهد.

الف -شدت بارندگی، محدوده بارندگی و میزان روانآب

ب - میزان دبی خروجی از دریچه های سد زاینده رود

ج - زمان وقوع سیل و شرایط مصرف و میزان ذخایر آبی

-با توجه به فاصله 110 کیلومتری فیمابین سد زاینده رود تا سد چم آسمان، محل وقوع بارندگی، گستره فعالیت سامانه بارشی و محل ورود سیلاب به رودخانه زاینده رود حائز اهمیت می باشد. زیرا در صورتیکه محل ورود سیلاب به رودخانه در فاصله نزدیکی با سد چم آسمان باشد( باغبهادران، مورکان وروستاههای اطراف) عکس العمل سریع در مواجهه با سیل را می طلبد. البته اگر گستره بارندگی کم بوده و محدود به نواحی اطراف سد چم آسمان باشد همانگونه که سیل سریع به محدوده چم آسمان می رسد، خیلی سریع نیز برطرف می شود( البته در صورتی که امکان تخلیه سد و گذر سیلاب به پایین دست سد میسر باشد)اما اگر وقوع سیلاب در فواصل دورتری اتفاق افتاده باشد، در طی مسیر تا آبگیر مقدار عمده ای از رسوبات همراه در بستر رودخانه ته نشین شده و به سد چم آسمان نرسیده و مخاطره جدی بوجود نمی آید.

-موضوع دیگری که در مواجهه باسیلاب مهم است زمان وقوع سیلاب و میزان دبی خروجی سد زاینده رود است. در صورتیکه سیلاب در زمانی رخ بدهد که دبی خروجی سد زیاد باشد، ورود روانآبها و رسوبات همراه سیلاب در حجم زیاد رودخانه مخلوط شده و کدورت در سد چم آسمان خیلی بالا نمی رود و اگر هم میزان کدورت افزایش یافت، با تخلیه سدو عبور دادن پیک کدورت از محوطه چم آسمان، از بوجود آمدن بحران جلوگیری می شود . ولی در صورتیکه دبی خروجی سد زاینده رود کم و حجم آب در رودخانه به طبع آن کم باشد، با اندک تغییرات کدورت( چه در فاصله نزدیک چه فواصل دورتر) تاثیر مستقیم بر آب برداشتی داشته و امکان تخلیه محدوده چم آسمان و رها نمودن آب نیز فراهم نمی باشد که در این حالت بر اساس دستورالعمل های تدوین شده موجود عمل می گردد.

- زمان وقوع سیلاب و میزان مصرف و وضعیت ذخیره آبی مخازن طول مسیر انتقال آب و یزد حائز اهمیت است به گونه ای که اگر در فصل تابستان سیلابی رخ دهد با توجه به گرمای هوا و مصارف بالای آب قطع برداشت و تصفیه آب میتواند بحرانهای شدیدی را در یزد بوجود آورد و تا حد امکان باید به فرآیند برداشت آب از رودخانه و تصفیه آن ادامه داد که در این خصوص دستورالعمل های مقابله با سیلاب و مجموعه اقدامات لازم در آبگیر و تصفیه خانه و میزان و نوع مواد شیمیایی مصرفی تدوین و استفاده می گردد ولی در صورتیکه وضعیت مصارف بالا نباشد میتوان با مدیریت سیلاب و کاهش یا قطع برداشت موقت از پیک آلودگی و کدورت همراه سیلاب عبور نمود و با عادی شدن شرایط نسبت به برداشت آب اقدام نمود.

از دیگر معضلات سیلاب علاوه بر افزایش کدورت ، بالارفتن بار آلودگی آب خام است که در این خصوص نیز بر اساس دستورالعمل های موجود میزان تزریق مواد گندزدا افزایش یافته و تواتر نمونه برداری و آزمایش آب خام وتصفیه کم می شود و اطمینان از صحت و سلامت آب با وسواس بیشتریبررسی می گردد.

طی سالیان گذشته تاکنون در چندین مورد با سیلاب در رودخانه زاینده رود مواجه شدیم که خوشبختانه با مدیریت صحیح، مشکل حادی بوجود نیامده است و این نوشتار حاصل تجربیات بندهو همکاران در گروه بهره برداری تصفیه خانه و آبگیر طی سالیان گذشته در مواجهه با سیلاب و بالا رفتن کدورت آب خام می باشد.

محمدحسین زارع بیدکی  

[رئیس گروه بهره برداری تصفیه خانه و آبگیر]