رخدادهاى طبیعى (اعم از زلزله، سیل، رعدوبرق و طوفان) و تغییرات و تحولاتى که پس از آن حادث مى‌شود، از بدو پیدایش کره زمین تاکنون سیرى مداوم داشته است و مقابله بـا آثار نامطلوب آن‌ها پس از ظهور انسان شروع و شیوه‌هاى مقابله با آن نیز با امکانات زمان انتخاب می‌شده است. شاید پناه بردن به غارها، سالم‌ترین راهى بوده است کـه انسان بدوى، بدون برجاى گذاشتن آثار مخرب در طبیعت، انتخاب می‌کرده است. این شیوه در شرایط امروزى، اگرچه به یمن پیشرفت‌هاى غیر‌قابل‌انکار، تکرار شدنى نیست، اما تن دادن به زنـدگى مسالمت‌آمیز بـا بلایاى طبیعى یکی از راه‌های مهم است که در سایه تدبیر، دست‌یافتنی است. پدیده سیل یکی از رویدادهای جدی آب و هوایی و از جدی‌ترین بلایای طبیعی است که جوامع بشری را مورد تهدید قرار می‌دهد. سیل سالیانه خسارات مادی هنگفتی را به دولت ها تحمیل می کند و انسان های زیادی را به کام مرگ می کشاند. مدیریت بحران های ناشی از پدیده سیل مستلزم شناخت کامل این پدیده می باشد تا بتوان با اتخاذ تدابیر پیشگیرانه و مناسب، خسارت سیل را به حداقل ممکن رساند. حال که مشخص شد گام اول در مدیریت بحران سیل شناخت این پدیده است؛ در ادامه به منظور آشنایی بیشتر، انواع سیلاب و شرایطی که منجر به وقوع آنها می گردد، به طور خلاصه معرفی می گردند:

1- سیلاب‌های منطقه‌ای یا Regional Floods

بعضی از سیلاب‌های فصلی در زمستان یا بهار هم‌زمان با ذوب برف رخ می‌دهند و به‌سرعت رودخانه را با حجم زیادی از جریان آب مواجه می‌کنند. ممکن است در این هنگام زمین یخ بسته باشد و نفوذپذیری خاک کاهش یافته باشد و رواناب زیادی ایجاد گردد. در زمانی که رطوبت سالیانه افزایش یافته و خاک نیز اشباع باشد، هر نوع بارش اضافی می‌تواند رواناب زیادی را راهی رودخانه نماید و سیلاب منطقه‌ای ایجاد نماید.

2- سیلاب‌های ناگهانی یا Flash Floods

این قبیل سیلاب‌ها می‌توانند در عرض چند ثانیه یا چند ساعت رخ دهند و هشدار آن‌ها دشوار است. ممکن است تلفات آن‌ها زیاد باشد زیرا به‌سرعت سطح آب را بالا برده و سرعت جریان در اثر وقوع این نوع سیلاب بسیار زیاد است. عوامل مختلفی از قبیل شدت بارش، مدت بارش، شرایط سطحی زمین، عوارض (توپوگرافی) و شیب حوزه در وقوع این نوع سیلاب مؤثر است. مناطق شهری در معرض این نوع سیلاب می‌باشند، زیرا سطح زمین با انواع روکش‌های آسفالت، کاشی و غیره پوشانده شده و راه‌های نفوذ جریان بسته شده و رواناب به‌سرعت در سطح شهر توزیع می‌شود. حتی بیابان نیز از وقوع این نوع سیلاب در امان نیست. نصب و فعالیت سیستم‌های هشدار سیلاب می‌تواند تلفات را تا حد زیادی کاهش دهد.

3- سیلاب‌های ناشی از وجود توده‌های یخ یا Ice-Jam Floods

این قبیل سیلاب‌ها در رودخانه‌هایی که به‌طور جزئی یا کامل یخ زده‌اند، رخ می‌دهد. افزایش سطح تراز آب می‌تواند موجب فشار و شکست یخ شده و جریان‌هایی از یخ شناور را در رودخانه ایجاد نماید که حرکت آن‌ها در مسیرهای تنگ یا کنار پایه‌های پل‌ها متوقف شده و در این مکان‌ها سدهای یخی ایجاد شکل می‌گیرند. با پس زدن آب در بالادست آب از کناره‌ها سرریز شده و سیلاب در بالادست رخ می‌دهد. همچنین در پایین‌دست نیز با شکست سدهای یخی، سیلاب ناگهانی ایجادشده و حجم زیادی از آب ذخیره‌شده به‌سرعت به پایین‌دست روانه می‌شود. با توجه به همراهی توده‌های یخ خسارات وارده افزایش خواهند یافت.

4- سیلاب‌های ناشی از شکست سد و خاک‌ریز یا Dam & Levee Failure Floods

سدها و خاک‌ریزها با توجه به دوره برگشت سیلاب و معیارهای مهندسی و اقتصادی جهت محافظت در برابر سیلاب ساخته می‌شوند. با وقوع سیلاب‌های بزرگ‌تر از سیلاب طراحی سازه مستغرق گشته و با شکست سازه آب ذخیره‌شده در بالادست به‌صورت سیلاب ناگهانی به سمت پایین‌دست به راه می‌افتد.

5- سیلاب‌های ناشی از زمین لغزه، واریزه‌ای یا Debris & Landslide & Mud Floods

در اثر سقوط و تجمع حجم زیادی از سنگ و صخره، لجن و آشغال در رودخانه‌ها و انهار، سدهای موقتی ایجاد شده و با وقوع سیلاب حجم زیادی از رواناب در بالادست این سدهای موقتی ذخیره می‌شود و با شکست این سد موقتی سیلاب به راه می‌افتد. جریان لجن، در هنگام وقوع آتش‌فشان و جاری شدن گدازه‌ها که سبب ذوب یخ و گل‌آلود شدن خاک در محل می‌شوند، تولید و در راستای شیب منطقه به راه می‌افتد. وقوع زمین لغزه می‌تواند سبب تولید امواج در دریاچه‌ها و سقوط مقادیر انبوهی از خاک و سنگ به داخل کانال‌ها و رودخانه‌ها گردد.

نوع دیگری از دسته بندی سیل ها اینگونه است:

1- سیلاب‎های آرام: که در اثر افزایش حجم ناگهانی آب رودخانه‎ها و دریاچه‎ها در اثر بارندگی در طی روزها و هفته‎ها ایجاد می‎شود.

2- سیلاب‎های ناگهانی: که در اثر افزایش حجم آب رودخانه‎ها و دریاچه‎ها ایجاد شده و با خود مرگ و مصدومیت افراد و تخریب منازل را به همراه دارد. این سیلاب‎ها ممکن است بر اثر باران‎های سیل‎آسا، گردباد تخریب دیوارهای سد و ذوب شدن سریع یخ به وجود آید.

گام دوم در مدیریت بحران سیل شناخت منطقه مورد نظر یا به عبارتی شناخت حوضه آبریز است و در نهایت گام سوم مدیریت سیل، مهار سیل با استفاده از روش های سازه ای و غیر سازه ای می باشد تا پدیده طبیعی سیل به یک بحران تبدیل نگردد. در مدیریت سیلاب حوضه آبریز، لازم است تا بصورت یکپارچه از تمهیدات سازه ای و غیرسازه ای استفاده شود که در شماره های آتی نشریه در این خصوص بحث و مطالب مقتضی ارائه خواهد شد.

محمدصادق نیک نام [کارشناس محیط زیست و بهره برداری از پساب]