در بررسی مسایل فنی و بهره‌برداری از قنوات، پژوهش‌(Abbasi et al., 2013)  به بررسی بازده کاربرد آب در اراضی پایین دست قنات‌ها در استان‌های مختلف کشور می‌پردازد. بر اساس نتایج این پژوهش، متوسط بازده کاربرد آب در مزارع 45 رشته از قنوات استان‌های همدان، خراسان رضوی و سمنان در حدود 52 درصد برآورد شد که بیشتر از متوسط بازده کاربرد روش‌های آبیاری سطحی در اراضی آبخور از منابع آبی چاه یا رودخانه برآورد گردید. این در حالی است که از آب قنات‌ها در فصولی که نیاز به آب برای آبیاری کمتر است استفاده نمی‌شود. در صورتی که برنامه ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب قنات‌ها در فصل زمستان صورت گیرد، بازدهی کاربرد آب در قنات افزایش نیز خواهد یافت. همچنین بازده انتقال آب در هرنج قنات‌های مطالعه شده به طور متوسط بیش از 85 درصد و در حد بازده انتقال آب در کانال‌های بتنی محاسبه شد. بعلاوه متوسط کارآیی مصرف آب آبیاری برای محصولات مختلف در قنات‌های مطالعه شده 0.86 کیلوگرم بر متر مکعب گزارش شد که در حدود متوسط کارآیی مصرف آب آبیاری در کشور است. در مطالعه (سهراب & عباسی, 1388) متوسط بازده کاربرد در اراضی پایین دست قنات‌ها در حدود 2 تا 5 درصد بیشتر از متوسط بازده کاربرد روش‌های آبیاری سطحی در اراضی آبخور از منابع آبی چاه یا رودخانه برآورد می‌شود. دلیل این افزایش بازدهی، کمبود آب در قنات‌ها عنوان می‌گردد که عاملی برای اعمال مدیریت دقیق‌تر آبیاری است. در تحلیل بهره وری نهایی آب قنات (رحیمی & رحیمی, 1390) به این نتیجه می‌رسند که قیمت گذاری آب (افزایش قیمت) نمی‌تواند باعث بهبود راندمان آب قنات‌ها باشد. دلیل این امر، افزایش درآمد کشاورزان با افزایش آب مصرفی، و کاهش تقاضا برای آب در بخش کشاورزی بیان شده است. بر اساس شاخص  پایداری(Abadi et al., 2023)  بحث می‌نمایند که از منظر ابعاد اجتماعی – اقتصادی، احیای قنوات چگونه توجیه می‌گردد. از منظر دانش بومی، احیای قنوات و از منظر دانش نوین، توزیع آب به کارآمدترین وجه ممکن در زمین‌های کشاورزی در این تحقیق توضیح داده می‌شود. از این منظر، قنوات به دسته‌های مختلف شاخص پایداری تقسیم می‌گردند، که اولویت انتخاب هر قنات به منظور احیا را می‌توان بر اساس آن تعیین کرد.

به عنوان نتیجه کلی، ساختارهای سنتی قنوات ایران، نه تنها از جنبه فنی و دانش بومی، بلکه از منظر شاخص‌های توسعه مدرن نیز پس از گذشت قرن‌ها ساختارهایی پایدار، و حائز کارآمدی‌های قابل توجه از منظر بهره وری در نظام توزیع و تقسیم آب به شمار می‌روند. بنابراین، حفظ، احیا، و نگهداری قنوات بر اساس دانش بومی امری لازم، و بر اساس دانش نوین امری موجه  است.

منابع:

Abadi, B., Sadeghfam, S., Ehsanitabar, A., & Nadiri, A. A. (2023). Investigating socio-economic and hydrological sustainability of ancient Qanat water systems in arid regions of central Iran. Groundwater for Sustainable Development, 23, 100988. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.gsd.2023.100988

Abbasi, F., Bahramlou, R., Zolfagharan, A., & Naderi, N. (2013). Evaluation of Technical and Operational Issues in Some Qanats in Khorasan Razavi, Hamedan and Semnan Provinces. Iranian Journal of Soil and Water Research, 44(4), 329–338. https://doi.org/10.22059/ijswr.2013.50405

رحیمی, م., & رحیمی, م. (1390). تعیین بهره وری آب قنات و تحلیل استفاده بهینه از آب قناتمطالعه موردی باغات انار شهرستان ارسنجان. همایش بین المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. https://civilica.com/doc/136204

سهراب, ف., & عباسی, ف. (1388). ارزیابی بازده در آبیاری کشور و ارائه نقشه هم بازده آبیاری. دوازدهمین همایش کمیته ملی آبیاری و زهکشی. https://civilica.com/doc/113169

امیرمهدی زربو

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب