سواد از نظر لغوی به تعبیر فرهنگ معین خواندن و نوشتن، معلومات و آگاهی‌های علمی و ادبی است و به تعریف سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)؛ « توانایی شناخت، درک، تفسیر، ساخت و برقراری ارتباط و محاسبه در زمینه های گوناگون است. سواد یک زنجیره آموزشی را برای فرد فراهم می کند. زنجیره آموزشی ای که توانایی رسیدن به اهداف، توسعه‌ی دانش و توسعه پتانسیل‌ها و مشارکت فعال در جامعه‌ای بزرگتر را شامل می‌شود». حال اگر با این تعاریف به موضوع سواد آبی بپردازیم آنچه واضح و مبرهن است قطعا اطلاعات و دانش مردم در مورد آب نسبت به گذشته بسیار بیشتر شده است. پیشرفت علم و تکنولوژی، شبکه های ارتباطی و تکامل سیستم های آموزشی امروز، قطعا جایی برای چون و چرا نمی‌گذارد اگر حکم دهیم که مردم امروز به موضوع آب بسیار آگاه تر از پدرانشان هستند. اما همین پیشرفت علم و تکتولوژی، متمرکز شدن فعالیت ها و انتقال مسئولیت ها از افراد و جوامع کوچک بشری به سیستم حکمرانی متمرکز در بخش مدیریت آب سبب شده است که توانایی شناخت، درک، تفسیر، ساخت و برقراری ارتباط را برای بشر امروز نسبت به گذشته ضعیف نماید. برای مثال امروزه با وجود موتور پمپ‌های قوی و امکانات حفاری چاه های عمیق، مصرف کننده خواه در بخش کشاورزی یا صنعت یا حتی در بخش شرب و بهداشت باشد چه حسی از خشکسالی یا کمبود آب خواهد داشت؟ چه تصوری از تغییر اقلیم یا ناهنجاری اقلیمی دارد؟ یک مصرف کننده بخش کشاورزی یا صنعتی را در نظر بگیرید، کلید پمپ را می فشارد یا شیرآب را باز می‌کند و آب سرازیر می‌شود. این تلاش ساده برای دسترسی به آب پاکیزه و قابل شرب چه حسی از پرآبی یا کم آبی سال یا منطقه را به مصرف کننده انتقال می دهد. هیچ گاه نمی‌تواند لزوم صرفه جویی را گوشزد نماید و به امر سازگاری با تغییر اقلیم و کم آبی تاکید نماید. اما گذشته را تصور کنید. آب باید از طریق قنات، با مراقبت های زیاد و طاقت فرسا به مظهر می رسید. آن وقت میراب باید بر اساس مدار آبیاری سهم هرکسی را در نوبت مربوطه تحویل می داد. از آنجا که قنات به طبیعت دوست ترین شیوه، آب را از منابع آب زیرزمینی می‌طلبید و در اختیار مصرف کننده قرار می داد بنابراین اگر بارش کم بود و ذخایر آب زیرزمینی فقیر می‌شد، بلافاصله مصرف کننده اثر این کم آبی را در محل برداشت آب ملاحظه می کرد. لذا موضوع صرفه جویی را باید از همان جا عملیاتی می کرد چرا که غیر از عواقب وخیم و سختی را برای مصرف کننده رقم می‌زد. همین مثال ساده نشان می‌دهد که سواد آبی مردم به دلیل اینکه کل فرایند تامین آب را هر روز به چشم خود می دیدند و می دانستند وقتی آب کم است، یعنی کم است و با استفاده از ابزار و ماشین و فشار مضاعف آوردن روی منابع آب زیرزمینی قرار نیست مشکل حل شود لذا ناخودآگاه به سمت و سوی روش‌های سازگاری محور، مشارکت جویانه و برمبنای اعتدال، صرفه جویی و بهره وری سوق داده می شدند. امروز نیز سواد آبی یعنی زنده کردن همان سازوکارها و تفکرات گذشته اما این بار خودآگاهانه. را دیگری باقی نمانده است. 

محمدمهدی جوادیان زاده

رئیس مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی