مدیریت مشارکتی در حوزه منابع آب یکی از راهبردهای موثر برای حل بحران آب در کشورهای خشک و نیمه خشک است. این راهبرد بر اساس این اصل استوار است که بهره برداران از منابع آب، به عنوان ذینفعان اصلی، باید در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه های مربوط به مدیریت آب دخیل باشند. این امر می تواند منجر به افزایش کارایی، کاهش هزینه ها، بهبود کیفیت آب، حفظ محیط زیست و ارتقای عدالت اجتماعی شود.

با این حال، مدیریت مشارکتی منابع آب نیازمند شناخت و تحلیل عوامل مؤثر بر آن است. از جمله این عوامل می توان به نهادها، کنش جمعی، سیاست ها، فرهنگ ها، اقتصاد و اجتماع اشاره کرد. نهادها شامل قوانین، قواعد، رویه ها، سازمان ها و ساختارهایی هستند که رفتار افراد و گروه ها را در مورد منابع آب مشخص می کنند. کنش جمعی به معنای همکاری، هماهنگی و تعامل بین افراد و گروه ها برای رسیدن به اهداف مشترک است. سیاست ها شامل تصمیمات و اقدامات دولت و سایر نهادهای حاکمیتی در رابطه با مدیریت منابع آب هستند. فرهنگ ها شامل باورها، ارزش ها، نگرش ها، عادات و رسوم مردم در مورد منابع آب می باشند. اقتصاد شامل عوامل تولید، توزیع و مصرف منابع آب است. اجتماع شامل سطح توسعه، تعلیم و تربیت، جنسیت، قشر و طبقه مردم می باشد.

بر اساس تحلیل نهادی و کنش جمعی، می توان چهار نوع نمود واقعی از مدیریت مشارکتی منابع آب را مشخص کرد. این چهار نوع عبارتند از:

- مدیریت مشارکتی نهادگرا: در این نوع مدیریت، نهادهای قوی و مؤثر وجود دارند که از همکاری و تعامل بین ذینفعان منابع آب حمایت می کنند. این نهادها می توانند شامل قوانین، سازمان ها، شوراها، تشکل ها و شبکه هایی باشند که نقش های مشخص و مسئولیت های روشنی را بر عهده دارند. در این نوع مدیریت، افراد و گروه ها از حقوق و تعهدات خود آگاه هستند و به صورت داوطلبانه و مشارکتی در فعالیت های مربوط به مدیریت منابع آب شرکت می کنند.

- مدیریت مشارکتی کنشگرا: در این نوع مدیریت، کنش جمعی قوی و فعال وجود دارد که از تشکیل و تقویت نهادهای مشارکتی منابع آب آغاز می شود. این کنش جمعی می تواند شامل ایجاد و توسعه روابط، اعتماد، توافق، همدلی، همکاری و هماهنگی بین افراد و گروه ها باشد. در این نوع مدیریت، افراد و گروه ها از نیازها و منافع خود آگاه هستند و به صورت خودمختار و مبتنی بر منطقه در فعالیت های مربوط به مدیریت منابع آب شرکت می کنند.

- مدیریت مشارکتی ترکیبی: در این نوع مدیریت، هم نهادها و هم کنش جمعی قوی و مؤثر هستند و با هم تعامل و تکامل دارند. این نوع مدیریت می تواند شامل هماهنگی و همکاری بین دولت و مردم، بین سطوح مختلف مدیریتی، بین بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی و بین مناطق مختلف جغرافیایی باشد. در این نوع مدیریت، افراد و گروه ها از حقوق و تعهدات، نیازها و منافع خود آگاه هستند و به صورت هماهنگ و متعادل در فعالیت های مربوط به مدیریت منابع آب شرکت می کنند.

- مدیریت مشارکتی ضعیف: در این نوع مدیریت، هم نهادها و هم کنش جمعی ضعیف و ناکارآمد هستند و با هم تضاد و تناقض دارند. این نوع مدیریت می تواند شامل نبود یا ناکافی بودن قوانین، سازمان ها، شوراها، تشکل ها و شبکه های مشارکتی، نبود یا کمبود اعتماد، توافق، همدلی، همکاری و هماهنگی بین افراد و گروه ها، وجود تعارضات و منازعات بین ذینفعان منابع

در این راستا برخی از نمود های واقعی از مدیریت مشارکتی در حوزه منابع آب استان یزد عبارتند از:

- مشارکت کشاورزان و استفاده کنندگان آب کشاورزی در مدیریت منابع آب زیرزمینی. در این رابطه، نقش نهادهای مشارکتی مانند شورای حفاظت آب، شورای آب بران، شورای آب کاران و شورای آب روستایی در افزایش همکاری و تعامل بین ذینفعان منابع آب اهمیت ویژه دارد. نتایج نشان داده اند که این نهادها با داشتن نقش ها و مسئولیت های روشن و از طریق ایجاد اعتماد، توافق، همدلی، همکاری و هماهنگی بین افراد و گروه ها، به بهبود مدیریت منابع آب کمک کرده اند.

- بهره برداری از سه طرح صنعت آب استان یزد ؛ شامل طرح مدیریت مصرف و هوشمندسازی آب در بخش صنعت و کشاورزی، طرح خط سبز آبرسان به منظور جایگزینی و بازتخصیص منابع آب موجود با منابع آب نامتعارف جهت استفاده صنایع و طرح تولید برق از آب انتقالی. این طرح ها با همکاری و هماهنگی بین شرکت آب منطقه ای یزد، شرکت توزیع نیروی برق یزد و سایر ذینفعان اجرا شده اند.

برای تقویت مشارکت بهره‌برداران در مدیریت منابع آب، لازم است که این عوامل مورد توجه و ارزیابی قرار گیرند و بر اساس آن‌ها توصیه‌های سیاستی ارائه شود. برخی از این توصیه‌ها عبارتند از:

• توانمندسازی جامعه محلی و تعاونی‌های آب‌بران از حیث قدرت قانونی و مشروعیت بخشیدن به فعالیت آن‌ها
• مشارکت جامعه محلی در تصمیم‌گیری‌ها به منظور افزایش قابلیت اجرایی سیاست‌ها و افزایش حس مسئولیت‌پذیری در آنها
• اصلاح قوانین در حوزه‌های نظارت و مجازات بازدارنده متخلفین
• ارائه آموزش‌های لازم به بهره‌برداران در زمینه‌های مرتبط با مدیریت منابع آب
• ایجاد انگیزه‌های اقتصادی و اجتماعی برای مشارکت در طرح‌های مدیریت منابع آب
• توسعه شبکه‌های ارتباطی و همکاری بین سطوح مختلف مدیریت منابع آب

مدیریت مشارکتی منابع آب یک فرصت برای بهبود وضعیت منابع آبی کشور است. اما برای بهره‌گیری از این فرصت، لازم است که تمام ذی‌نفعان در این فرآیند مشارکت داشته باشند و نقش‌ها و مسئولیت‌های خود را به خوبی انجام دهند.

سیدحسین عرب فراشاهی

رئیس گروه بهره برداری خطوط انتقال آب و مخازن

سیدحسین عرب فراشاهی

رئیس گروه بهره برداری خطوط انتقال آب و مخازن