آنچه که قنات حسن آباد را برجسته می کند، نقش حیاتی آن در ایجاد همکاری پایدار بین سه منطقه ذینفع در طول مسیر آن یعنی مهریز، دهنو و حسن آباد است.  مادر چاه قنات حسن آباد در فاصله تقریبی 40 کیلومتری از مظهر قنات در روستای حسن آباد قرار دارد. نگهداری سالانه این دهلیز طولانی و صدها چاه قنات که در این مسیر قرار دارند برای کشاورزان حسن آباد در پایین دست قنات تقریبا غیرممکن است. همچنین منطقه تغذیه آبخوان قنات در بالادست قرار دارد که زمین وسیعی به تغذیه آبخوان اختصاص یافته است. پس پایین دست برای همکاری به بالادست نیاز دارد و بالادست می تواند در ازای آن سهمی از آب قنات داشته باشد. همچنین مراقبت از قنات بدون همکاری پایین دست برای بالادست تقریبا غیرممکن است، از این رو بالادست با رعایت حق پایین دست می تواند پایداری قنات را تضمین کند.

مدیریت تقسیم آب در قنات حسن آباد بر اساس نظامی کارامد و مبتنی بر تعاونی و همکاری صورت می گیرد. پس از اینکه یک پنجم آب قنات در محله ساداتی مهریز دریافت می شود، چهارپنجم دیگر به طور مساوی میان روستاهای ده نو و حسن آباد در پایین دست تقسیم می شود. بطور کلی پویایی قنات مرزهای سرزمینی را محو می کند و همگرایی و همکاری در آن سوی مرزها تسهیل می شود. این تقسیم در محلی معروف به مقسم ده نو-حسن آباد انجام می شود. بنا بر این بارزترین ارزش قنات حسن آباد همکاری های سرزمینی است که ریشه در رابطه سیستماتیک بین شرایط جغرافیایی، ساختار قنات و بافت اجتماعی منطقه دارد.

مدار آبیاری در قنات حسن آباد 15 شبانه روز است اما به دلایل گوناگون بعملا به نصف این مقدار یعنی 5/7 شبانه روز کاهش یافته است. در ایران برخی از قنات ها توسط شخصی به نام میراب کل اداره می شود که مسئولیت کل تقسیمات آب را نیز بر عهده دارد، اما در مورد حسن آباد 8 نفر هستند که هر کدام وظیفه تقسیم آب را در هر روز بر عهده دارند، هر چند یک نفر ناظر است. میرابهای روزانه افراد قابل اعتمادی هستند که سهم بیشتری از آب دارند. میراب (رییس آب) روز اول را سر بند می نامند که به معنای کسی است که اول آب می گیرد و روزهای دیگر را با اعدادی مانند دوم بند می گویند که به معنای کسی است که در روز دوم آب می گیرد و به همین ترتیب تا روز هفتم که میراب آن را هفتم بند می نامیدند. پس از روز هفتم، 12 ساعت (یک تاق) دیگر به نام کل بند باقی می ماند که به طور سنتی توسط زرتشتیان اداره می شود. کسی که مسئولیت میرابی را می پذیرد برای هر 24 ساعت تقسیم آب می تواند2 جره آب به عنوان دستمزد بگیرد.

همکاری از مهم ترین نتایج مدیریت مشارکتی آب است و زمینه توسعه پایدار را تسهیل می کند. مطالعات میدانی نشان داده است که ویژگی های ساختاری قنات حسن آباد به انباشت سرمایه اجتماعی کمک کرده است که به نوبه خود زمینه را برای همکاری بیشتر بین سرزمین های مختلف فراهم کرده است(لباف خانیکی، 2019). در قنات حسن آباد یک سازمان اجتماعی منسجم از شرایط فنی قنات نشأت گرفته و سپس به وضعیت کنونی خود تبدیل شده است. این سازمان اجتماعی باعث ایجاد حس همکاری قوی‌تری شده است که نه تنها در مسائل مرتبط با آب که به سایر عرصه‌های زندگی اجتماعی نیز نفوذ کرده است.

منابع:

مهندسین مشاور آب آوران دشت کویر، 1391، مطالعات جامع قنات حسن آباد مشیر، مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی

مهندسین مشاور تمدن کاریزی، 1395، مطالعات قنات حسن آباد مشیر به منظور ثبت در ردیف میراث جهانی، مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی

Labbaf Khaneiki, M. (2019): Territorial Water Cooperation in the Central Plateau of Iran. Switzerland. Springer

الهام راعی

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب