اشیا هم مثل آدم­ها هرکدام یک زندگی اجتماعی دارند. اشیا در سرگذشت اجتماعی خود می­توانند به ابزار یا هدیه تبدیل شوند  و در نهایت به دامان طبیعت بازگردند تا بعدها بخشی از چرخه­ی یک زندگی اجتماعی دیگر باشند. به نسبت اشیا با ما در این توصیف توجه کنید. گئورگ زیمل در فلسفه پول (۱۹۰۷) می­نویسد که ارزش، ماهیت اشیا نیست بلکه برساخت موقت (provisional constructivism) برای سوژه است که ماییم: «پس آنچه را که اشیای ارزشمند می­خوانیم به سبب میزان علاقه­ای است که به داشتن آن داریم». در مسیری موازی اگر بکوشیم تا نشان دهیم که چگونه اشیا در نظام­های ارزشی گوناگون در مکان و زمان­های مختلف می­توانند تعریف شوند به این نتیجه خواهیم رسید که معنای زندگی اجتماعی هر شیء را تنها کسانی درک می­کنند که با زبان آن­ها و با فضای اجتماعی آن­ها آشنایند. ‌پس می­توان سرگذشت اشیا را در یک جامعه از زبان خودشان شنید تا به معنای حک شده در آنان پی برد، چنان­که سهراب در وصف فروغ فرخزاد می­خواند: « بزرگ بود و از اهالی امروز بود/ و لحن آب و زمین را چه خوب می­فهمید/ و او به سبک درخت / میان عافیت نور منتشر می­شد / همیشه کودکی باد را صدا می­کرد / همیشه رشته­ی صحبت را / به چفت آب گره می­زد...»

اشیای مادی روابط اجتماعی آدم­ها را بازنمایی می­کنند. از این زاویه­ی دید، اشیا‌ معنای خود را از روابط اجتماعی می­گیرند. در نظر گرفتن اشیا در مرکز همگرایی کنش متقابل اجتماعی به عنوان جوهر فرآیندهای تولید سناریوهای اجتماعی در کار برونو لاتور (1947 – 2022)، انسان­شناس و نظریه­پرداز فرانسوی حوزه اجتماعی علم و فناوری آمد. لاتور، در تئوری کنشگر – شبکه (Actor-Network Theory)، شیء را نقطه گره­گاهی شبکه کنش­های اجتماعی می­داند. در واقع، شیء در بطن شکل­گیری پیوندهای اجتماعی قرار دارد. هر شیء نیروی خود را دارد. اگر دارای نیروست پس بالطبع، ضعف هم دارد. همان می­تواند به­تنهایی با نیروی خود یا با کمک اشیای دیگر که نیروهایشان تجمیع شود یک کنش­گر اجتماعی در ایجاد تغییر باشد. پس هر شیء می­تواند در روابط اجتماعی آدم­ها تغییر ایجاد کند. اشیا، زندگی اجتماعی دارند و هم­زمان زندگی اجتماعی بشری را می­آفرینند. زندگی اجتماعی آنان از طریق نیروی آنان فهم می­شود که می­تواند فضای اجتماعی را تعیین کند یا تغییر دهد. همه این­ها را تنها مثال­ در نظر بگیرید که نهایتا صاحبان ماشین یک تومانی و ده تومانی فضاهای اجتماعی خاص خود را زیست می­کنند. نوع پوشش و برندهای وسایل همراه یا تزئینات داخلی خانه، قرار است درهرحال جایگاه و مناسبات اجتماعی فرد را تعیین کند. این دقیقا همین اعطای معنی به اشیا و در یک فرایند دیالکتیکی، اعطای جایگاه اجتماعی به فرد از سوی اشیاست.

اشیا با نیروی خود همچنین درصدد محافظت از وضع موجودشان هستند. مثل مقاومت یک شیء برای تغییر شکل دادن، سنگ معدن مثلا برای تبدیل شدن به ابزار کار در فرایند تولید و بر همین مبنا، منابع آب زیرزمینی هم درصدد محافظت از خود هستند، فکر کنیم با همکاری نیروی لایه­های مختلف زمین بالای سرشان. آب، پیش از آنکه بتواند با زندگی بشری گره بخورد، کنشگر اجتماعی نیست. مثل هزاران وجود در اعماق فضا یا منایع نفت پیش از اکتشاف که حیات اجتماعی ندارند. اما این مقاومت­ها جایی شکسته خواهد شد که نیروی دیگری عظیم­تر از مجموع همه نیروهای مدافع وضع موجود به معادله ورود کند. در نبرد میان نیروها مثلا میان نیروی فناوری­های حفر چاه و اضافه شدن به نیروی پمپ­های آب از سویی و مقاومت آب و نیروهای هم­سنگر، در یک کشمکش، مقاومت یک طرف درهم می­شکند و اینجا برای مثال، آب وارد چرخه حیات اجتماعی خود می­شود.  

در جریان این کشمکش، به عقیده لاتور آنچه میان دو نیرو رخ می­دهد فرآیند ترجمه (Translation) است. بعد از ترجمه است که نیرویی بر دیگران فائق می­آید و پیوند جدیدی شکل می­گیرد. این پیوند، بسیار شکننده است و ممکن است در پیوند دیگری هضم شود. چنانکه میان یک فرد و زمین و ابزار حفرچاه و آب و پمپ آب پیوندی با برتری فرد شکل گیرد اما همه این پیوندها در پیوند دیگری با حضور باغبان و درختان هضم می­شود. این فرایند می­تواند نقش هر کدام از کنشگران را هم تغییر دهد. یک باغبان ساده به خریدار آب تبدیل می­شود و آب، به منجی درختان. بنابراین، نقش هر کنشگر اعم از انسان و اشیا، در پیوندی مشخص می­شود که در آن حضور دارد. جذب شدن در یک پیوند دیگر نیازمند ترجمه است که البته استراتژی­های گوناگونی دارد و مطلب بعدی بدان می­پردازد. تا بدینجا می­دانیم که اشیا در کنار آدم­ها فضای اجتماعی را شکل می­دهند. آدم­ها و اشیا در پیوندهای گوناگون باهم یا با خود، شبکه­­های زندگی اجتماعی را می­سازند. شبکه­ها می­توانند تغییر شکل دهند اما در فرایند تغییر شکل، فرایند گفتگو از طریق ترجمه در جریان است. آب­های زیرزمینی مغلوب فناوری حفرچاه و پمپ­های آب شده­اند؛ اما کنتور هوشمند در راه است!

عباس فقیه خراسانی 

مشاور مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آب یونسکو، موسس گروه مطالعات زیست – اجتماعی دانو