بازتخصیص آب زمانی انجام می شود که تخصیص اولیه از نظر فیزیکی غیرممکن یا از نظر اقتصادی-اجتماعی نامطلوب است. بازتخصیص منابع آبی می تواند به انطباق با شرایط پیش بینی نشده (مانند کمبود آب بحرانی در طول فصل خشک و تغییرات اقلیم)، کاهش استرس بر منابع آب تجدیدپذیر و کمک به بهینه سازی مزایای استفاده از آب برای پاسخگویی به نیازهای دائما در حال تغییر جامعه کمک کند.

تمدن کاریزی، بازتخصیص آب را در موارد گوناگون به کار گرفته است. اقلیم خشک و هوشمندی کویرنشینان در هم آمیخته اند و روش هایی آفریده اند تا جامعه را برای مقابله با بحران آماده سازند.  از آن جمله می توان به انواع روش های مبادله و خرید و فروش آب اشاره کرد. یکی از این روش ها، فروش روآبی است. زمانی که مالکین قنات امکانات مالی کافی برای نگهداری قنات نداشتند با افرادی از روستای دیگر قرارداد می بستند تا در هزینه های نگهداری و حفر پیشکار قنات سرمایه گذاری کنند و در عوض مقدار آبی که با این شیوه به قنات اضافه می شد برای مدت معین و یا به طور دائم در اختیار سرمایه گذار قرار داده می شد. به عنوان مثال قنات قطب آباد میبد که 30 قفیز آب داشت با این شیوه دارای میزان روآبی برابر با 80 قفیز گردید که روستای حسن آباد خود زاییده آن است. خرید آب دوری یکی دیگر از روش های بازتخصیص به شمار می رود. در این شیوه خریدار با مراجعه به کسانی که بیش از نیاز خود آب دارند، تقاضای خرید چند سبو آب می کند. فروشنده با هماهنگی میراب و تشخیص و نظارت او این موضوع را انجام می دهد. میراب بنا به نیاز آبی فروشنده این موضوع را می پذیرد یا رد می کند. قیمت این آب در فصل های مختلف و برای هر دور از گردش آب متفاوت است. از دیگر موارد قابل ذکر اجاره آب، رهن آب و برآبی است که بحث و بررسی آنها از حوصله این نوشتار خارج است.

دیگر نمود بازتخصیص آب، فرخیز یا آب میان کردن است که یکی از روش های تامین هزینه های قنات و یک نمونه کامل مساعدت اجتماعی در راستای کمک به معیشت افراد کم بضاعت است. سنتی که در تمام مناطق خشک و نیمه خشک ایران وجود داشته است و در واقع نوعی توزیع آب رایگان به مستمندان برای اجرای عدالت اجتماعی است. انگیزه کشاورزان برای انجام فرخیز بیشتر شرکت در یک عمل خداپسندانه جهت شکرگزاری بوده است. در این شیوه یک شبانه روز به مدار آبیاری اضافه می شود که این آب به مصرف پر کردن منبع آب انبار یا استفاده زمین وقفی برای مراسم عزاداری ائمه و سایر امور خیر می رسد. وقف آب یکی از این فرایندها در بازتخصیص آب است که بهره آن متعلق به عامه مردم است یا به مصارف خاصی مانند مسجد، مراسم عزاداری و آیین های مذهبی، زائرین، خانه ها و محله ها، حمام، مردم و ... می رسیده است. گونه دیگر فرخیز، نامنظم است که برای تامین مخارج پیش بینی نشده مانند لایروبی، جوکنی، حفر پیشکار و ...  انجام می شود. افزایش مدار آبیاری  جدا از همه اینها نمونه ای از مشارکت اجتماعی میان مردم یک جامعه برای عبور از بحران هایی چون تغییرات اقلیم و خشکسالی نیز بوده است.

در این تمدن غنی، کنترل صحیح و دقیقی بر توزیع آب صورت می گرفته است. از حیف و میل و زیاده خواهی سهام دار پیشگیری می شده و در مواردی که سهامدار حقابه داشته است، مجاز نبوده بیش از حد نیاز به محصول خود آب دهد و الزام داشته است که مازاد آن را به کسی که نیازمند است بفروشد یا آن را وقف می کرده است.از احتکار و فصل به فصل کردن سهم آب پیشگیری می شده و همه سهامداران موظف بوده اند که از سهم آب به موقع استفاده کنند.  اینها همه نمونه هایی از بازتخصیص داوطلبانه و غیرداوطلبانه در تمدن کاریزی را نمایش می دهند.

تمدن کاریزی که بنیان آن بر مینای گفتگو، شنیدن و تصمیم جمع است، نشانگر نوعی نرم خویی و مدیریت کاری در تمام موارد است که به روش های گوناگون تاب آوری و سازگاری جامعه در تنش های کم آبی را افزایش می دهد. هرچند مدل های بازتخصیص آب در تمدن قناتی نمی توانند به صورت کامل نیازهای جامعه پرمصرف امروز را پاسخ دهند، اما می توانند مدل هایی ساده و روان را به عنوان الگو ارائه دهند. لازم است در جامعه مدرن به آنچه خود داشته ایم اعتماد کنیم و دانش بومی مدیریت آب را بهنگام سازیم.

الهام راعی

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب