«این برای اولین بار در تاریخ است که ما، سران کشورها و دولت­ها، به دعوت سازمان ملل متحد، گرد هم می­ آییم تا اهمیت توسعه اجتماعی را به رسمیت بشناسیم و آن را برای به­زیستن، اینک و نیز در قرن بیست و یکم، اصلی­ ترین اولویت خود در سراسر جهان بدانیم». سرآغاز سند اجلاس جهانی کپنهاگ در مارس 1995. شاید تعریف بهتری از توسعه اجتماعی نمی­توان یافت که آن، تمهید مسیر رسیدن جامعه به وضعیتی است که به فعل درآمدن همه قابلیت­ های فردی و جمعی امکان­پذیر و در دسترس باشد. قابلیت، پتانسیل­ های فقط انسانی نیست. معنای محیطی هم دارد. اساسا، دامنه واژه اجتماعی را می­ شود تا اشیا هم حتی کشید. قابلیت در ترجمه واژه (Affordance) در روانشناسی بوم­ شناختی جیمز گیبسون (1904 – 1979)، تمام توانایی­ های آدم­ها، محیط و اشیاست که می­تواند مکمل یکدیگر هم باشد. این یک دیدگاه استقرایی ا­ست که می­ گوید در فرایند ادراک، قابلیت­های محیط است که با قابلیت­ های اکتسابی ذهن فهم می­شود. به معنای دیگر، ذهن در فرایندهای مواجهه با محیط دریافته است که می­توان کدام قابلیت­ ها را در کدام چیزها یافت و چگونه می­توان از آن بیشترین بهره را برد. این معنای بهره­ وری هم هست.

بسیاری بر این باورند که توسعه و توسعه اجتماعی معادل یکدیگرند و آن به معنای حرکت رو به پیشرفت جامعه به سطوح بالاتر کارآمدی، کیفیت زندگی، بهره­وری، ادراک، خلاقیت، نوآوری، مهارت، کرامت انسانی و فضیلت است. توسعه اجتماعی در سطح شرکتی به معنای افزایش توانایی شرکت­ ها برای مواجهه با پیچیدگی­ های محیط در سیستم پویای جامعه است که به به­زیستن و رضایت اجتماعی منتهی شود. به­زیستی اجتماعی در گرو رشد اقتصادی پایدار به معنای دانستن قابلیت­ های زیست­ محیطی برای بهره ­وری هم هست. فرایند توسعه، مسیر شکوفا شدن همه قابلیت­ ها به شکلی بهره ­ورانه است. بهره­ وری، صورت فردی نیز دارد. از همین­جاست که آب، به­ دلیل پیش ­نیاز بودنش در رسیدن جامعه –شامل همه­ی آدم­ها و چیزها- تا بهترین خودشان نه تنها باعث توسعه اجتماعی است، که در فرایند توسعه اجتماعی، خود آب هم باید بتواند به حداکثر شکوفایی برسد. توسعه اجتماعی، فراهم کردن فضای بروز استعدادهاست. استعداد ما در یافتن راه­های بهره ­وری و استعداد آب در یافتن ارزش واقعی خود. بهره­ وری نتیجه توسعه اجتماعی است، اما ما آیا بدون بهره ­وری هم به توسعه اجتماعی خواهیم رسید؟ این معنای ارتباط میان بهره­ وری آب و توسعه اجتماعی است.

«کلینیک بهتا»، ایده ­ی راهبردی شرکت آب منطقه ­ای یزد برای پل زدن میان مفهوم توسعه اجتماعی و کارکرد بهره­ وری آب است. در مسیر توسعه اجتماعی که در طیف گسترده­ای از ابعاد اجتماعی - زیست محیطی برای به­زیستن بشری و حفظ ارزش محیط تعریف می­شود، تاکید بر شاخص ­های سرمایه اجتماعی مانند اعتماد عمومی، ادغام و انسجام اجتماعی و مشارکت مدنی به چشم می­خورد. جایی باید باشد که بتوان از ارتباط مداوم با بهره­ برداران آب و به اشتراک­گذاری دانش و تجربه به بیشترین سطح بهره ­وری آب رسید. بهره ­وری آب اگر پیش­ نیاز توسعه اجتماعی باشد، همزمان سطح اعتماد به حاکمیت دولتی آب را نیز بهبود خواهد بخشید. اینک به ایده تاسیس کلینیک بهتا بازگردیم؛ مشاوری برای بهره ­برداران آب تا افزایش سطح بهره ­وری. در اینجا قرار است به بخش کشاورزی و صنعت برای استفاده پایدار از منابع آب مشاوره داده شود. استفاده ناپایدار از منابع آبی در دسترس، بخشی از توسعه نایافتگی اجتماعی است. از سوی دیگر، توجه ما به شاخص­ های اقتصادی در این کلینیک می­تواند تسهیل بازگردانی ارزش واقعی آب بدان باشد. آنچه که در تعریف بازار آب هم هست. مصرف بهره ­ورانه منجر به صرفه­ جویی درآمدزا نیز خواهد بود. «ما عمیقا متقاعد شده‌ایم که توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت از محیط‌ زیست به هم وابسته ­اند و در کنار هم بنیان­ های توسعه پایدار را تقویت می‌کنند. توسعه پایدار، چارچوبی برای تلاش‌های ما درجهت دستیابی به کیفیت بهتر زندگی برای همه است». 

از مسیر دیگر، توسعه اجتماعی ابعاد ذهنی هم دارد. به­زیستن، شامل احساس رضایت نیز هست. اگر جایی باشد که بکوشد در عین محافظت از منابع آبی در دسترس، دغدغه ­های بهره­برداران آب را نیز کاهش دهد، بهره ­وری آب را تا توسعه اجتماعی پیموده است. پیش از این، در رویدادهای آبی در شهرستان­ های استان یزد، با روش گرندد تئوری، پارادایم ­های اصلی مشکلات کشاورزان احصا شده است. اینک تلاش برای حل مسائل اجتماعی مرتبط با پروانه­های جدید بهره­ برداری از آب آغاز شده است. کلینیک بهتا، دقیقا در نقطه اتصال میان بهره­برداران آب و کارشناسان قرار دارد. بهره­برداران با مراجعه به این کلینیک و بیان مساله خود در زمینه آبیاری، مثل مساله احساس عدم کفایت آب تخصیصی برای زمین­های کشاورزی، دغدغه­ های تغییر شیوه ­های آبیاری، مشکلات کیفیت آب، تنش آبی گیاهان و مانند آن، راه­ حل­ های نوآورانه برای بهره­ وری در مصرف آب را از کارشناسان خبره دریافت خواهند کرد. از سوی دیگر، کلینیک می­تواند راه­های ممکن برای دریافت تسهیلات مالی احتمالی در زمینه بهره ­وری را نشان دهد. در این فرایند، از مشاوره تا اجرای نهایی، کلینیک بر حسن انجام کار نظارت خواهد داشت.  ما راهی برای عبور از اینک تا بهره­وری آب و توسعه یافته­ایم؛ کلینیک بهتا.  

عباس فقیه خراسانی

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب