برای چندین دهه به علت فقدان ابزار های کنترلی مناسب جهت نظارت بر میزان بهره برداری از منابع آب خصوصاً آب های زیرزمینی، مالکین چاه های آب به جای پرداختن به مدیریت مصرف آب و افزایش بهره وری، در رقابت برای برداشت حداکثری از منابع آب زیرزمینی بوده اند که ماحصل این رقابت نسنجیده در افت مستمر و تشدید شونده سطح آب های زیرزمینی نمود پیدا کرده است. برداشت از یک منبع بسیار با ارزش مشترک  ولی رایگان اساساً حس رقابت جویی و شتابزدگی در عقب نماندن از بقیه در بهره برداری حداکثری از آن منبع را در بهره بردار تحریک می کند در چنین شرایط اسفناکی تفکر و تأمل به موضوع بهره وری مجالی برای عرضه در اذهان بهره برداران پیدا نمی کند. گران مایه ترین راهکارمقابله با این رویکرد مخرب ایجاد محدودیت و قید و بندهایی در بهره برداری از منابع مشترک می باشد.

در چند دهه اخیر پیشرفت تکنولوژی و توسعه ماشین آلات و دستگاه های حفاری و همچنین تجهیزات بهره برداری ازچاه های آب و گسترش استفاده از انرژی های نو و ارزان قیمت  از جمله نیروی برق، به مدد رویکرد مخرب پیش گفته آمدند تا در تشدید این شرایط و افت روز افزون افت سطح آب های زیرزمینی نقش به سزایی ایفا کنند این درحالی بود که تجهیزات و ابزارهای کنترلی در این توسعه از قافله عقب مانده و نتوانستند در ایجاد محدودیت در برداشت منابع نقش موثری ایفا کنند.

هر چند که در این اثنا حاکمیت سعی نمود با وضع قوانین و ایجاد زیرساخت های لازم در مناطق مختلف کشور سعی در مهار و تعدیل شرایط نماید لیکن به علت نقص قوانین و همچنین فقدان ابزارهای کنترلی و نظارتی مناسب اقدامات حاکمیتی چندان موثر واقع نشد.

توسعه و بهره جویی از کنتورهای هوشمند در اوایل دهه 90 نقطه عطفی درپیشرفت و بهبود قابلیت های نظارتی نهادهای دولتی از جمله شرکت های آب منطقه ای در کنترل بهره برداری از منابع آب بود که زمینه را برای طرح های بعدی فراهم نمود.

در استان یزد در سال 1394 طرح خاموشی زمستانه چاه های کشاورزی به صورت محدود در چند شهرستان اجرا شد که مقدمه ای جهت اجرای طرح تحویل حجمی در سال های بعد بود. هدف از اجرای طرح خاموشی زمستانه علاوه بر صرفه جویی مستقیم در مصرف منابع آب زیرزمینی در بخش کشاورزی، فرهنگ سازی و و ایجاد آمادگی در کشاورزان جهت مدیریت مصرف بود که در نیل به اهداف بهره وری نیز موثر واقع شد. همزمان با تداوم و گسترش دامنه و کیفیت اجرای طرح خاموشی زمستانه با تدابیر در نظر گرفته شده توسط شرکت آب منطقه ای یزد از جمله تسهیل و تسریع فرآیندهای نصب کنتور هوشمند و همراه نمودن مسئولین محلی و استانی، روند نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه های کشاورزی شدت گرفت و پس از به حد نصاب رسیدن چاه های مجهز به کنتور هوشمند، طرح تحویل حجمی آب در بخش کشاورزی در سال های پایانی دهه 90 اجرایی شد.

با عنایت به اینکه در طرح تحویل حجمی،حجم مجاز برای هر چاه که بر اساس محدودیت های مندرج پروانه بهره برداری و رعایت الزامات طرح سازگاری با کم آبی استان می باشد و در ابتدای سال از طریق شارژ کنتورهای هوشمند به مالکین چاه تحویل داده می شود موضوع "ایجاد محدودیت و قید وبند" در بهره برداری از منابع آب نمود عملی پیدا می کند و رقابت برای بهره برداری حداکثری از منابع آب که تا چند سال قبل وجود داشت جای خود را به تلاش و سرمایه گذاری جهت به کارگیری از بهترین و اثر بخش ترین روش های افزایش بهره وری داده است.

گسترش طرح های آبیاری نوین، حذف کشت های کم آبخواه و غیر اقتصادی و جایگزینی آن با کشت های کم آبخواه و احداث گلخانه ها و ... در چند سال اخیر نمودهای عینی افزایش بهره وری بوده اند که بی شک نقش محدودیت های ایجاد شده از جمله طرح خاموشی زمستانه و طرح تحویل حجمی آب در این زمینه قابل کتمان نمی باشد.

لذا توجه به اقدامات سلبی و ایجابی صورت گرفته در مدیریت منابع آب در دهه 90 و تغییر نگرش بهره براران، می توان این دهه را دوران گذار از نگرش رقابت محور که تا قبل از آن نگرش غالب در بهره برداری از منابع آب بود به نگرش بهره ور محور تلقی نمود.  

مجید زارع بیدکی

رئیس اداره منابع آب شهرستانهای یزد و اشکذر