راهکارهایی سنتی برای رویارویی با اثرات تغییرات اقلیم 

دانش سنتی بهره وری منابع آب یکی از ارزشمندترین راهکارهای سازگاری با تغییرات اقلیم به شمار می رود که سالیان دراز توسط کویرنشینان مورد استفاده بوده است. روش های بهره وری آب در مسیر قنات ها از آغاز تا انتها مشاهده می شوند و در نهایت در دشت های کشاورزی نمود می یابند. دانش بومی کشاورزان در استفاده از روش های بهره ورانه از آب، سازگار با اقلیم، فرهنگ، شرایط اجتماعی و زیست محیطی ابداع شده است و در صورت ادغام با دانش مدرن و ایجاد دانشی مشترک  پیشرفت قابل توجهی را در راستای مقابله با تغییرات اقلیم و سازگاری با آن ایجاد می کند.  این نگارش بر اساس اهداف برنامه بین الدول آبشناسی تدوین شده و به ارزیابی بخش کوچکی از دانش بومی در مواجهه با خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی می پردازد.

در گذشته کشاورزی اصلی ترین منابع درآمد جوامع روستایی بوده  و خشکسالی یکی از بزرگترین تهدیدهای این شغل به حساب می آمده است. دانش سنتی که کشاورزان در طول زمان های طولانی جهت مقابله با پدیده خشکسالی و پیامدهای ناشی از آن ابداع کرده اند را می توان به عنوان ابزاری مهم در مدیریت منابع آب به خصوص در زمان های خشکسالی استفاده کرد. این دانش نشان دهنده تلاش انسان و خلاقیت او طی نسل ها در حفظ منابع آب است و بسیاری از روش های مدرن امروز تکمیل شده همان روش های سنتی پیشین جوامع گذشته هستند.

از راهکارهای سنتی مردم کویر برای مقابله با خشکسالی می توان به انواع روش های کشت مانند کشت تابع آب، تغییر در شیوه کشت و تقسیم آب اشاره کرد. راهکارهای دیگری در راستای جلوگیری از تبخیر استفاده می شوند که از آن جمله می توان از استفاده از بادشکن، کندن پای درختان، ، استفاده از پلاستیک و نایلون و پهن کردن آن بر سطح خاک و کاشت درختان در اطراف هرنج ها و کرت ها را نام برد.  استفاده از آب مازاد در فصل های غیر زراعی، هرس شدید درختان در زمان های خشکسالی، استفاده از کاه و کلش در موقع آبیاری، کاشت عمقی بذر ، تنظیم مصرف کودها و انواع روش های آبیاری سنتی سازگار با اقلیم از دیگر راهکارهای کشاورزان کویر در رویایی با کم آبی است.  در این نگارش اما به شرحی کوتاه از روش های کشت تابع آب، طولانی کردن مدار گردش آب و تغییر در شیوه کشت و تقسیم آب بسنده می کنیم.

کشت تابع آب : در مناطقی که آب مورد نیاز کشاورزی را قنات تامین می کند، کشت تابع قنات است. اگر کسی به اندازه کافی سهم آب نداشته باشد موظف است قبل از کشت میراب را در جریان بگذارد و با قول همکاری میراب شروع به کشت نماید. در این مواقع کشاورز آب فصلی را با توجه به قوانین مشخصی که وجود دارد خریداری می کند. در کشاورزی قناتی، نظام تقسیم آب با الگوی کشت ارتباط مستقیم دارد و الگوی کشت کم آب غالب است. علاوه بر این نظام تقسیم آب به یکنواختی کشت منجر می شود که این موضوع به کم کردن جوی و تبخیر کمتر آب نیز منجر می شود.

تغییر در شیوه کشت: روش دیگر برای مقابله با کم آبی تغییر در شیوه کشت است. مثلا در کشت گندم به جای آنکه مطابق معمول دو تا سه بار زمین را شخم بزنند و آبیاری کنند و بعد بذر بپاشند، دست به خشکه کاری می زنند که عمل شخم زنی و بذرپاشی باهم است. ضمن آنکه برای صرفه جویی در مصرف آب از کشت محصولات آب طلب مانند صیفی جات خودداری می کنند.

طولانی کردن مدار گردش آب: در اصطلاح روستاییان، فاصله زمانی بین دو نوبت حقابه را در آبیاری مدار گردش آب می نامند که البته اسامی محلی دیگری نیز دارد. یکی از راهکارهای مقابله با کم آبی که در تمامی مناطق روستایی استان یزد استفاده می شده است تغییر در مدار آبیاری و طولانی کردن آن است. بدین معنی که چند روز به مدار آبیاری می افزودند و بدین ترتیب همه به طور یکسان از آب کمتری استفاده می کنند و در مصرف آب صرفه جویی می شود.

تغییر در شیوه تقسیم آب: در این شیوه آبیاری را از نظام تاقی که آب دواندن است، به نظام نوپسا که آبیاری به ترتیب قرارگیری زمین است تغییر می دهند. برای این کار آب را قرض و فرض می کنند. بدین ترتیب که وقتی یک نفر نوبت آب را تحویل می گیرد نزدیکترین کرتی را که به آب بندان دارد آبیاری  می کند سپس با احتساب راه آب نوبت را به یکی از افراد هم تاق خود که زمینش در همان نزدیکی است تحویل می دهد و این عمل تا جایی که همه جویها آبیاری شوند تکرار می شود تا بیهوده آب در جو به هدر نرود.

هرچند بسیاری از راهکارهای دانش سنتی را نمی توان عینا در جامعه کنونی مورد استفاده قرار داد اما می توانند الگویی جهت ایجاد روش های مدرن باشند. روش های سنتی سازگاری با اقلیم در کشاورزی، سازگاری کاملی با شرایط اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی دارند و این چیزی است که در فن آوری های مدرن کمتر مشاهده می شود. شناسایی و ثبت دانش سنتی کشاورزی در مقابله با تغییرات اقلیم و کم آبی، درس های ارزشمندی برای کشاورزی جامعه امروز در اختیار ما می گذارد. 

الهام راعی

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب