آب و مدیریت منابع آب یکی از بزرگترین چالش های قرن حاضر بشریت است که می تواند سرمنشا بسیاری از تحولات مثبت و منفی جهان قرار گیرد. ایران به عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه خشک جهان در مقایسه با متوسط جهانی میزان بارندگی آن کمتر از یک سوم و تبخیر آن در حدود سه برابر پتانسیل جهانی است. علاوه بر آن توزیع غیریکنواخت آن در سطح کشور، الگوی نامناسب شهرنشینی و مراکز سکونت گاهی و نوع و شیوه تولید محصولات زراعی از منظر سازگاری با اقلیم، تامین آب مورد نیاز را در بسیاری از مناطق کشور مشکل ساخته و به تدریج بر ابعاد آن افزوده است. از طرفی بروز خشکسالی های پی در پی در سالهای اخیر دسترسی به آب را با بحران شدیدتری مواجه نموده است، به طوری که تامین آب قابل دسترس و مطمئن برای مصارف مختلف یکی از چالش های مهم برای کشور محسوب می شود. در حال حاضر یکی از چالش های فنی صنعت آب کشور، عدم گسترش فنآوری های نوین در صنعت آب به ویژه استفاده از آب های غیرمتعارف مانند جمع آوری آب باران، مدیریت آب های سطحی و زیرزمینی می باشد.   روش معمول و غالب مدیریت آب در ایران و راه مقابله با سیل و خشکسالی و رفع مشکلات کمبود آب بر این فرض استوار است که همه بارش‌ها به رودخانه‌ها ختم می­ شود و یا به آب‌های زیرزمینی می‌پیوندد و بدین منظور ساخت سد و حفر چاه‌های عمیق توصیه شده است و روش‌های دیگر تأمین آب نظیر آبخیزداری و استحصال آب باران، غیرمتعارف یا غیر اقتصادی قلمداد شده است. همچنین با توجه به برخی معضلات زیست محیطی بخشی از جریانات سطحی ناشی از بارندگی معمولا در مسیر خود با انواع آلودگی‌ها مخلوط شده، همراه با رسوبات حاصل از فرسایش خاک از سطح شهرها و اراضی طبیعی، زهکشی و به عنوان جریانات مزاحم و مخرب از محیط دفع می‌گردند. با این رویکرد یعنی نایده گرفتن استفاده از چرخه آبی در حوزه‌های بالادستی، عملا از سهم بزرگی از بارندگی که بلافاصله و یا در فاصله کمی از محل بارش بدون استفاده از سطح خاک تبخیر می‌شود، صرفنظر شده است. این کار منجر به تخریب خاک و خشکی زمین و از بین رفتن پوشش گیاهی شده و همچنین منابع آبی عمده ای را هدر می‌دهد. از آنجا که ظرفیت نگهداری و نفوذ آب در خاک محدود است، مازاد بارندگی در صورت عدم تبخیر موجب ایجاد رواناب سطحی و فرسایش بیشتر می‌شود. این پدیده شرایط وقوع سیلاب را نیز فراهم نموده و باعث از بین رفتن لایه حاصلخیز خاک و خسارات جانی و مالی نیز می‌گردد. اراضی شهری و سطوح بزرگراهی نیز باعث تسریع در روند زهکشی رواناب‌ها می‌شوند چرا که بخاطر سطوح نفوذناپذیر خود جریان خروج آب را کانالیزه کرده و سرعت می‌بخشند. در صورتی که با رعایت مسائل آبخیزداری، آب فرود آمده در حوزه شهری می‌تواند در مبدا به زمین نفوذ داده شود تا به تغذیه سفره آب زیرزمینی کمک کند. این کار باعث تعدیل حرارت زمین و افزایش فتوسنتز در پوشش گیاهی محل و کاهش فرونشست زمین می‌گردد. در مقابل با رها کردن جریانات، بجای بهره برداری از آنها، باعث خواهیم شد تا خروج این جریانات موجبات تخریب زمین، فرسایش و سیلاب و در نتیجه خشکی و خشکسالی را فراهم آورد. افزایش آمار سیلاب این موضوع را تایید می‌کند که آب زیادی در کشور بدون استفاده از دست می‌رود که می‌تواند برای تعادل دراز مدت منابع آبی مصرف شود. همچنین با استحصال آب باران می‌توان پوشش گیاهی اراضی مرتعی را تقویت نمود. حاصل این کارها به گسترش تنوع زیستی نیز خواهد انجامید. این همه با بهره برداری از آب باران در محل بارش بجای جریان هرزگونه آنها در مسیرهای بشدت در خطر آلودگی و اتلاف امکان پذیر می‌باشد. مهار و بهره برداری از آب باران در منشأ نه تنها به تلطیف محیط و تقویت تنوع زیستی کمک می‌کند بلکه می‌تواند کشاورزی دیم را که هم اکنون از کاهش عملکرد رنج می‌برد بشدت تقویت نموده و امکان رقابت و در نتیجه جایگزینی آن را با کشت آبی فراهم آورد. این اقدام در گرو فعال کردن جوامع در تمام سطوح آن و استفاده از هردو دانش سنتی و نوین در کنار هم می‌باشد. در حال حاضر عمده حمایت‌های دولت به صورت ارائه انواع تسهیلات به بخش کشاورزی آبی است و بشدت وابسته به بهره برداری از چاه‌های عمیق و سدهای بزرگ است که ادامه این سیاست باعث بدتر شدن اوضاع می‌گردد. در حالی که بهره برداری از آب باران در واقع استفاده از سهم تبخیر می‌باشد که در حال حاضر در چرخه مدیریت آب کشور قرار ندارد. در این راستا اقدامات مورد نیاز در ابتدا شامل شناسایی مناطق مستعد استحصال آب باران می‌شود و سپس باید روش‌های مناسب برای انجام کار در هر منطقه را تدوین نمود.

این اقدامات وقتی می‌تواند در سطح ملی اثرگذار باشد که در گستره کل کشور توسعه یابد و این اقدامات عبارت است از:جمع آوری آب باران در نزدیکی محل بارش و جلوگیری از خروج رواناب، نفوذ دادن آب به داخل سفره و یا استفاده از آن توسط پوشش گیاهی و تبدیل آن به تعرق جهت تلطیف هوای محل در صورت تکمیل دو مرحله فوق مازاد آن می‌تواند وارد آبراهه شده و تبدیل به رواناب گردد. در هر صورت لازم است مدیران و مسئولان در بخش های مختلف منابع آب، کشاورزی، محیط زیست ،منابع طبیعی و آبخیزداری و ... با توجه به حیطه کاری خود راهکارهای لازم جهت مقابله با کم آبی، کاهش مصرف و سازگاری با شرایط موجود را اتخاذ نمایند.

منا مسعودی

 [کارشناس حفاظت و بهره برداری از رودخانه ها]