در این نگارش، چاهخانه، یکی از نمونه های ارزشمند بهره وری آب و انرژی در یزد قدیم مورد بررسی قرار می گیرد. قنات، سیستم تامین آب شهرهای کویری در گذشته، در مسیر خود بناهای با ارزشی پدید می آورده و در نهایت دشت های کشاورزی را سیراب می کرده است. چاهخانه یکی از سازه های آبی است که در مسیر قنات ها قرار گرفته است. حمام های عمومی و خانه های متعلق به افراد مرفه در مجاورت قنات قرار داشتند و در بسیاری از آنها چاه آبی وجود داشت که مستقیماً به قنات راه می یافت. این چاه ها قدری عریض‌تر از میله چله های قنات معمولی بودند و قطری بیش از یک متر داشتند. چاه خانه اتاقکی است که معمولا شامل یک چاه، حوضچه، چرخ و چاه و دلو و گاه بادگیراست.
در حمام ها، آب حوضچه چاهخانه را گاوهایی که در مسیر شیبداری به نام گاورو حرکت می کردند می کشیدند. اولین مکانی که در آن آب حمام حضور می یافت حوضچه ها (استخرهایی) بودند که بالاتر از سطح زمین و معمولا در تراز بام قرار داشتند تا آب با فشار وارد حمام شود. آب به وسیله چرخ و چاه کشیده و به داخل حوضچه ریخته می شد. این حوضچه ها دریچه ای داشتند که با باز شدن آن، آب وارد تنبوشه های سفالی و از آنجا وارد فضای حمام می شد.
در خانه های مسکونی که در طول شبانه روز نیاز به آب چندان زیادی نداشتند، از چـاهخانـه دسـتی استفاده می کردند. دهانه چاه در طبقه دوم یا پشت بام خانه قرار داشت. مشابه حمام ها آب در داخل حوض کوچکی به ظرفیت چند متر مکعب ذخیره می شد. در بالای دهنه چاه چرخ چاهی نصب شده و در کنار آن محلـی بـرای اسـتقرار شخصی به نام آب کش در نظر گرفته شده می شد. این شخص در مواقع لزوم، آب مورد نیاز را با استفاده از چرخ چاه و دلو به سطح زمین منتقل می نمود و آب را داخل حوضچه تخلیه می کرد. یک شیر آب درست در زیر استخر وجود داشت که آب را به تنبوشه ای منتهی به آشپزخانه، حوض آب حیاط، حمام خانه و آب انبار خصوصی می رساند. آب چاهخانه برای تامین نیاز اهالی خانه برای 10 تا 20 روز کافی بود و پس از آن استخر پشت بام باید دوباره پر می شد.
امروزه حفظ ارزش های معماری و فرهنگی چاه خانه ها و سایر سازه های تاریخی آبی نیازی ضروری است. تلاشها، فرهنگ و راهبردهای نیاکان این سرزمین در نگهداری بن مایه های آب و انرژی، می توانند در دنیای امروز در جهت توسعه پایدار مورد استفاده قرار گیرند.
الهام راعی
مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب
الهام راعی
مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب
| دسته‌بندی: | نشریه الکترونیکی شهریورماه 1402 |
| شماره مجله: | شماره 19 |
این صفحه را به اشتراک بگذارید
به این مجله امتیاز بدهید
