در ادبیات محیط زیست، مدیریت یکپارچه منابع آب(Integrated Water Resource Management - IWRM)، به معنای فرآیندی­ست که می­خواهد سطح توسعه و مدیریت هماهنگ آب، زمین و منابع طبیعی دیگر را به منظور به حداکثر رساندن رفاه اقتصادی و اجتماعی به شیوه‌ای عادلانه و بدون در خطر انداختن پایداری اکوسیستم‌های حیاتی ارتقا می‌دهد. IWRM از گردآوری تجربیات کارشناسان حوزه آب از سراسر دنیا برآمد. بسیاری از بخش‌های این برنامه از سال 1977 و هم‌زمان با اولین کنفرانس جهانی آب در ماردل­پلاتای آرژانتین تهیه شد، اما پس از کنفرانس سال 1992 سازمان ملل درباره محیط‌زیست و توسعه (اجلاس زمین) در ریو دوژانیروی برزیل و در دستور کار این نشست بود که IWRM مورد توجه و کاربست ویژه جهانی قرار گرفت (UNEP، 2002).

IWRM، در واقع یک رویکرد بین بخشی است که برای جایگزینی با مدیریت سنتی و پراکنده آب که به استفاده ناپایدار از آن انجامید طراحی شد. مدیریت یکپارچه منابع آب بر این درک اصلی استوار بود که آب یک کالای اجتماعی و اقتصادی است. پیشتر درباره اجلاس جهانی آب در دوبلین (1992) نوشتم (آب­بان 16، خرداد 1402) جایی که قرار شد آب، ارزش اقتصادی خود را بازیابد. در همین­جا بود که مدیریت یکپارچه منابع آب، 3 هدف عمده را در تئوری خود به رسمیت شناخت: عدالت اجتماعی، بهره­وری اقتصادی و پایداری محیط زیست. یونسکو (2009) اهداف توسعه بر مبنای مدیریت یکپارچه منابع آب را در موارد سازگاری با تغییرات اقلیمی، تقلیل مخاطرات طبیعی - اجتماعی، امنیت تولید غذایی، کاهش ریسک­های سلامت، پایدارسازی مصرف آب، تسهیل مشارکت عمومی در مدیریت منابع آب و تضمین توسعه زیرساخت­های آبی معرفی کرد. در جداول زیر کوشیده­ام تا در یک نگاه کلی، تغییر رویه مدیریت منابع آب از وضعیت موجود حکمرانی به وضعیت موردنظر بر حسب IWRM را خلاصه کنم:

این­گونه به نظر می­رسد که سند ملی سازگاری با کم‌آبی که در اردیبهشت 1400 از سوی وزارت نیرو ابلاغ شد تلاشی در جهت تحرک حکمرانی آب در ایران برای تطبیق با مبانی IWRM بود. اگرچه مفاد اصلی آن سند تقریباً در تمام دوران سیاست­گذاری برای آب از سال 1384 تکرار می­شد، اما انگار حکمرانی از توجه مطلق به «تامین آب» این­بار به سوی حل مساله پایداری «مصرف آب» گرایش پیدا کرده بود. در واقع، وزارت نیرو به‌عنوان متولی تامین آب و محافظت از آن، این­بار توانسته بود تا مشارکت سازمان­های دیگری که مسئولیتی در مصارف آب در بخش­های صنعت، کشاورزی و شرب داشتند را نیز جلب کند و به­نوعی به­سوی یکپارچگی مدیریت منابع آب حرکت کند. با این­حال همچنان عامل اصلی مدیریت آب، دولت بود که بخش­های مختلف آن دچار تعارض شدید منافع در حوزه­های آبی بودند و در آن دوباره از تسهیلگری اجتماعی، فرآیندهای آموزش مردم محلی، مداخلات روانشناختی و پذیرش پلورالیسم دانش محلی آب برای افزایش سطح مشارکت عمومی سخنی به میان نیامده بود و در نهایت هم چشم­انداز ترسیم شده در سند هرگز محقق نشد.

اصولا مبانی IWRM در ایران هیچ‌گاه نمی­توانسته جایگزین حکمرانی دستوری آب شود. شکل تمرکزگرای تاریخی حکمرانی آب به­ویژه از دوران صنعتی شدن ایران و کاهش تأثیر جوامع محلی در روند حکمرانی آب که پارادایم اصلی کشورهای نو صنعتی شده را شکل می­داد نمی­توانست بستری مناسب در جهت فراگیر شدن اصول مدیریت یکپارچه منابع آب را فراهم آورد. بنابراین، IWRM از ابتدای شکل­گیری مبانی نظری خود، صرفا با ایده­پردازی آرمان­گرایانه­اش قرار هم نبود که تحول چشمگیری در نحوه حکمرانی آب در بسیاری از کشورهای درحال توسعه جهان در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایجاد کند. در لایحه برنامه هفتم توسعه، فصل هشتم، عنوان «نظام مدیریت یکپارچه آب» آمده که اگرچه ارتباط چندانی به­جز عنوان با IWRM ندارد اما شاید بتوان با بومی­سازی دقیق مبانی آن و فراتحلیل آنچه که درین­باره در کشور گذشته چیزی به قوانین حوزه آب افزود، چنان­که بشود با آموختن از سنت که بازاندیشی­ست در چارچوبی مشارکت­محور، مناسبات محلی حکمرانی آب را با حضور فناوری­های نوین و بهره­برداری اقتصادی ذی­نفعان در طرح­های آبی بازتعریف کرد و جامعه را به نگاهی نزدیک­تر به آب فراخواند.

عباس فقیه خراسانی

مشاور علمی مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب