کم‌آبی در ایران، یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات اکولوژیکی محسوب می‌شود و در طول تاریخ، ایرانیان به‌خوبی این موضوع را درک کرده و با مدیریت منابع آبی موجود، سعی در تعدیل مخاطرات کم‌آبی داشته‌اند. آثار تاریخی به‌جامانده ایرانیان نشان می‌دهد که به‌خوبی بر این چالش زیست‌محیطی غلبه کرده و گلیم خویش را در همین شرایط کم‌آبی هم از آب بیرون کشیده‌اند.  با این حال در سال‌های اخیر به دلیل رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای اشتغال و غذا، تقاضا برای آب در بخش کشاورزی افزایش چشمگیری داشته و برداشت‌ بی‌رویه از منابع آبی صورت گرفته که مشکلات عدیده‌ای از این نظر ایجاد کرده است. در میان بخش‌های مختلف مصرف‌کننده آب از جمله کشاورزی، صنعت و مصارف شهری و خانگی، سهم بخش کشاورزی از بقیه به مراتب بیشتر و تأثیرگذارتر است و این مسئله نشان می‌دهد که برای اعمال مدیریت درست بر منابع آبی برای ایجاد شرایط پایدار تولیدی و اقلیمی، کشاورزی یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی است که باید مدیریت صحیح آب در آن مورد توجه قرار گیرد. محدودبودن منابع و ذخایر آب در جهان، از جمله در ایران (با متوسط باران سالانه کمتر از یک‌سوم متوسط باران سالانه جهان) که از مناطق خشک و نیمه‌خشک کره زمین محسوب می‌شود و نیز رشد جمعیت و تغییرات آن و گسترش صنایع و افزایش مصرف سرانه، بر ضرورت استفاده درست از منابع آب افزوده است. طی سال¬های اخیر تعداد دشت¬ های ممنوعه و بحرانی به بیش از 50 درصد دشت¬ های کشور افزایش یافته است. به همین دلیل بهره¬ برداری جدید در بیش از 300 دشت ممنوع، و آبخوان های آنها بحرانی اعلام شده است. وقوع پدیده فرونشست های چند ده سانتیمتری در آبخوان های کشور،عدم وجود شیوه­های مناسب کشت در اراضی شیب­دار از جمله شیب در خطوط تراز و کشت نواری ،عملکرد بسیار پایین اراضی دیم نسبت به اراضی آبی ،فقر شدید ماده آلی خاک های خشک و نیمه خشک ایران، الگوی نامناسب کشت وکشت محصولات آب­بر،کافی نبودن تحقیقات مرتبط با مهندسی ژنتیک در معرفی واریته­های مقاوم به شوری و خشکی ،کاهش شدید ذخائر آب­های سطحی (پوشش برف) و آبخوان‌های (سفره­های زیرزمینی آب) کشور، ایجاد برخی سدهای غیر کارشناسی و صدمات شدید به حوزه­های پایین­دستی، تغییر اکوسیستم­های طبیعی تحت تأثیر رودخانه­های فصلی و دائمی با احداث سدها بدون در نظر گرفته حق­آبه اکوسیستم­های پایین دست، خشک شدن و یا تخریب تالاب­های بزرگ و کوچک کشوردر اثر دخالت در جریانات سطحی آب­های کشور و بروز بحران­های محلی و ملی ، پایین رفتن شدید سطح آب آبخوان‌های کشور و شور شدن آب بسیاری از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق مناطق خشک و نیمه خشک،عدم توسعه مناسب برنامه کشاورزی بر اساس منابع آب شور،حفر تعداد بسیار زیاد چاه­های کشاورزی و خصوصی و افت شدید آب زیرزمینی افزون برتوان منابع زیرزمینی آب ، صدور مجوزهای بی رویه حفر چاه در مناطق کویری و خشک کشور و رسیدن سطح سفره­های زیرزمینی به آب شور و نابودی و شور شدن خاک­های کشاورزی ،هدر روی شدید آب به واسطه ضایعات کشاورزی و ... از جمله مواردی  هستندکه شرایط بحرانی برای ذخائر منابع آب این آبخوان‌ها ایجاد نموده اند. حکمرانی خوب آب یکی از مباحث مهم و اساسی در کشورهای مختلف جهان و مجامع جهانی است. در یک نظام حکمرانی خوب، آب، نقش و مشارکت مردم، نهادهای مدنی و ذی‌نفعان برای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع آب، مورد تأکید است. بنابراین باید تلاش کرد تا، با بهره‌برداری مناسب از این ساختار مشارکتی چالش‌های موجود در مدیریت آب را برطرف کرده و از بروز منازعات مردمی و اختلافات بین‌بخشی و چالش‌های آینده جلوگیری کنند. مدیریت یکپارچه منابع آب به مفهوم فرایند ارتقای هماهنگی‌های بین‌بخشی، برای بهره‌برداری پایدار از ظرفیت‌های منابع آب سطحی و زیرزمینی، در سطح حوضه‌های آبریز، به عنوان واحدهای برنامه‌ریزی ، نقش اساسی در تحقق حکمرانی خوب دارد. در این رویکرد گسترش بهره‌برداری از منابع آب‌های شور و لب‌شور، پساب‌های کشاورزی و شهری و افزایش بازچرخانی منابع آب مورد تأکید است. آنچه مسلم است ، مدیریت آب در سطح کشور بایستی بر اساس رویکرد مدیریت تقاضا محور، استوار باشد. زیرا برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و استقرار جمعیت ، با توجه به امکان دسترسی به منابع آب تجدیدپذیر کشور، بارعایت تأمین نیازهای مربوط به حفظ محیط‌زیست و تعادل در چرخه منابع آب حوضه‌های آبریز کشور مقدور خواهد بود.از سوی دیگر ، مشارکت دولت و مردم و تشکل‌های آنان در حکمرانی آب، بسیار مهم و تعیین‌کننده است. بنابراین ضروری است، مردم و بهره‌برداران آب، نقش اساسی در سیاست‌گذاری و مدیریت چرخه آب، در سطح حوضه آبریز و دشت‌های حاصلخیز کشور، داشته باشند.

منا مسعودی

(کارشناس حفاظت و بهره برداری از رودخانه ها)