بحران کم‌آبی یکی از چالش‌های اصلی کشور است. در این شرایط، افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی به عنوان یک راهکار ضروری برای حفظ کشاورزی، تامین امنیت غذایی و حفظ محیط زیست مطرح شده است. بهره‌وری آب به معنای تولید بیشتر محصولات کشاورزی با استفاده از مقدار کمتری آب است. این امر از طریق روش‌های مختلفی مانند انتخاب الگوی کشت مناسب، بهبود روش‌های آبیاری، مدیریت صحیح آب، تغییر سیاست‌های تخصیص و ارزش­گذاری و مبادلات موقت آب قابل دستیابی است. افزایش بهره‌وری آب نه تنها به حفظ منابع آب کمک می‌کند بلکه منجر به افزایش تولید محصول، کاهش هزینه‌های تولید و بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزان نیز می‌شود.

عبور از بحران حال حاضر آب، بدون سرمایه‌گذاری‌های جدید در مناطقی که عمده بحران مدیریت آب در آن‌ها حاکم است و بدون ارائه استراتژی­های لازم در راستای افزایش توامان راندمان آبیاری و عملکرد محصولات کشاورزی امکان‌پذیر نیست. این لزوم افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی در کنار تغییرات آب و هوایی مانند کاهش مقدار بارندگی و کاهش تکرار رخدادهای بارش در مناطق خشک و نیمه‌خشک نگران کننده است. با وجود بحران آب، امنیت غذایی ناشی از افزایش جمعیت با افزایش بهره­وری آب در بخش کشاورزی قابل مدیریت است. بر اساس تحقیقات انجام شده در دهه گذشته، با بهبود بهره­وری آب در کشاورزی، آب کافی برای بخش‌های مختلف مصرف و تولید غذا در دسترس خواهد بود. بنابراین این نگرش نیاز به تغییر در ساختار، مدیریت و سرمایه­گذاری کافی در تحقیقات، فناوری و زیرساخت ها دارد. در سال­های اخیر راهکارهایی مانند انتخاب الگوی کشت مناسب، اعمال مدیریت­های مناسب و دقیق کاربرد آب، بهبود جنبه­های مهندسی تامین، انتقال، توزیع و کاربرد آب همراه با تغییر و اصلاح برنامه­های کاربرد آب در بخش کشاورزی، اعمال سیاست و برنامه تقاضا­محوری با جلب مشارکت فعال و واگذاری بخش­های عمده­ای از تصمیمات و اقدامات مسئولانه به بهره­برداران، اصلاح سیستم­های تولید و واردات و صادرات با رعایت آب مجازی در راستای بهبود بهره­وری آب مطرح شده است. از دیدگاه مالی و اقتصادی، بهره­وری بیشتر آب کشاورزی به معنای سود بیشتر به ازای واحد حجم آب مصرفی است، از دیدگاه اشتغال، ایجاد اشتغال بیشتر به ازای واحد حجم آب و از دیدگاه امنیت غذایی، بهره­وری بیشتر آب کشاورزی به معنای تولید محصول بیشتر به ازای واحد حجم آب است.

افزایش بهره‌وری آب همواره در کشور با چالش‌هایی مانند مقاومت کشاورزان در برابر تغییر روش‌های سنتی، کمبود منابع مالی و نبود اطلاعات کافی مواجه بوده است. برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به یک رویکرد جامع و همه جانبه است که شامل اقدامات کوتاه‌مدت و بلندمدت، مشارکت ذینفعان از بخش­های مختلف و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه می­باشد. با اتخاذ این رویکرد می‌توان به آینده‌ای پایدار برای منابع آب و کشاورزی دست یافت. مطالعات نشان می­دهد که عواملی مانند سرمایه­گذاری بخش­های دولتی و خصوصی بر روی بهره­وری آب در کشاورزی، امکان محاسبات عملی فایده – هزینه تغییر روش­های آبیاری از سوی کشاورزان، آگاهی یافتن آنان از آنچه که در بعد از تغییر وضعیت به نفع وضعیت اقتصادی کشاورز و بهبود کیفیت کشاورزی­ است، دسترسی­پذیری و سادگی نوآوری و همچنین اطلاع دادن از نتایج تغییر در نقاط دیگر جهان، کشور و مزارع مختلف می­تواند کشاورزان را برای تغییر وضعیت به سود بهره­وری متقاعد کند.

محمدرضا وظیفه­شناس  

استادیار علوم زراعی، معاون پژوهش و فناورری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی یزد