آکوانومیکس، متشکل از آکوا که آب است و نومیکس، تدبیر را در شماره قبل بحث کردیم و بدینجا رسیدیم که تدبیر آب، شامل تحلیل اجتماعی و اقتصادی نحوه تخصیص منابع آب در دسترسی است که ارزش­گذاری شده است. در اینجا، آب نه ابزاری برای رسیدن به هدفی دیگر که خودش هدف نهایی است. یعنی ارزش آب است که تعیین می­کند چگونه منابع محدود آن مصرف شود. اینک برای رسیدن بدان غایت که آب است باید ابزارهایی برای بهره­وری جست. زیرا آب محدود و ارزشمند است. آکوانومیکس، علم تدبیر منابع محدود آب است. سوال اصلی اینجا همین است که چگونه منابع محدود آب، با ورودی و خروجی مشخص بتواند در ضروری­ترین شکل ممکن تخصیص یابد، نیازهای روزمره جمعی وکشاورزی و صنعت را تامین کند و هرگز در طول نسل­ها این چرخه محدود آب از بین نرود. بگذارید جور دیگری بگویم. ما با یک حد بی­نهایت مواجهیم. زمانی کهX  تابع که آب است به سمت صفر میل کرده است! آکوانومیکس، f(x) بی­نهایت از کمترین است. موریس اشر (1898 – 1972) در لیتوگرافی آبشار، حد بی­نهایت تابع آب را به تصویر کشیده است.  

آبشار موریس اشر را در تصویر (1)  ببینید. یک چرخه بی‌پایان آب در آن جریان دارد، از پایین آبشار و در حرکتی مارپیچی، آب به بالای آبشار برمی‌گردد. این برخلاف قوانین فیزیک است. ما با شیء غیرممکن مواجهیم. آنچه که دیده می­شود اما نمی­شود باورش کرد. ساختار کانال آب در اینجا یک توهم نوری ایجاد می‌کند. به نظر می‌رسد که آب به طور مداوم به سمت بالا جریان دارد که در فضای سه‌بعدی غیرممکن است. این توهم با استفاده هوشمندانه از پرسپکتیو پنروز ایجاد شده است. راجر پنروز ریاضی­­فیزیک­دان انگلیسی برنده نوبل فیزیک، با پدرش لیونل پنروز که روانشناس برجسته­ای بوده است فرضیه ساختار متمایل ذهن برای توهم دیداری را مطرح کردند. پنروز پسر بعدها پلکان و مثلث پنروز را طراحی کرد که در یک چرخه ابدی در امتدادند. آنچه که موریس اشر از آن­ها در آبشار هم بهره برده است.

ما در طرح موریس اشر با یک چرخه کامل آب سر و کار داریم که کل ساختار موجود را تغذیه می‌کند. معماری اطراف چرخه شامل یک باغ و دو برج است که به کیفیت سوررئال و فرابشری صحنه می‌افزاید. اشر با مهارت، پرسپکتیو را دست­کاری می‌کند تا توهم یک ساختار غیرممکن را ایجاد کند. چرخه بی‌پایان آب در اینجا نمادی از مفهوم بی‌نهایت و یک حرکت دائمی است. به شکلی نمادین، آسیاب آبی نماد صنعت و زندگی روزمره در این چرخه قرار دارد. به تراس­های کشاورزی اطراف چرخه توجه کنید که غالبا در مناطق کوه­پایه و شیب‌دار رایج هستند و ازقضا به منظور جلوگیری از فرسایش خاک و بهینه‌سازی استفاده از آب در کشاورزی ایجاد می‌شوند. این زمین­های کشاورزی دقیقا از همین چرخه آبیاری می­شوند. بنابراین آب از چرخه به جز تبخیر، از مسیرهای نامشخص دیگری خروجی دارد. اشر اشاره می­کند که در آبشار غیر ممکن او به همان میزان خروجی باید به شکلی طبیعی - مکانیکی ورودی آب داشت که چرخه برقرار بماند. همین چرخه نماد تدبیر آب در یک ساختار است که نمای خشتی بناهای اطراف انگار بخواهد تصویر یک زندگی کویری وسط کوهپایه­ها را به تماشا بگذارد.

تصویر (1): آبشار، موریس اشر (1961)

در اینجا ما با یک سیستم چرخشی آب مواجهیم. یعنی آب استفاده شده در خانه­ها، صنعت و کشاورزی، مجدد به سیستم بازمی­گردند. در همان­حالی که به نظر می­رسد آب مورد نیاز خود را هم از همین سیستم گرفته­اند. مفهوم چرخشی شدن را از همین­جا به اقتصاد بیاوریم و ببینیم آبشار اشر چطور می­تواند در یک اقتصاد چرخشی تفسیر شود. اقتصاد چرخشی (Circular Economy) یک مدل اقتصادی است که هدف آن به حداقل رساندن هدررفت منابع و به حداکثر رساندن بهره‌وری از مواد و انرژی در طول چرخه حیات محصولات است. این مدل برخلاف اقتصاد خطی سنتی که در آن مواد استخراج می‌شوند، محصولات ساخته و استفاده می‌شوند و سپس به عنوان زباله دور ریخته می‌شوند، بر استفاده مجدد، بازیافت و بازچرخانی محصولات و مواد اولیه تمرکز دارد. ما مفهومی کلیدی در استفاده پایدار از آب داریم که به 3آر (3R) مشهور است. 3 کلمه­ای که این مفهوم را می­سازند، کاهش (Reduce)، استفاده مجدد (Reuse) و بازچرخانی (Recycle) هستند. در کاهش، به حداقل رساندن هدررفت آب با افزایش سطح بهره­وری مورد نظر است. استفاده مجدد، بهره­برداری دوباره از آب مصرفی با حداقل تصفیه و بازچرخانی به معنای تصفیه کامل آب برای همان استفاده یا تغییر کاربری آن است. آبشار اشر در واقع یک اقتصاد چرخشی با 3R استفاده پایدار را به تصویر کشیده تا بی­نهایت بودن چرخش منبع محدود آب با تامین نیازهای اجتماعی را جاودان سازد.    

تصویر (2): پرتره موریس اشر، اثر فرزان فقیه خراسانی

ما به اکتشاف بی­نهایت بر اثر میل تابع آبشار اشر به محدودیت آب نزدیک شده­ایم. حالا وسط یک مدل ماورایی چرخش آب ایستاده­ایم و باید باهم این مدل را به روی زمین واقعیت بیاوریم. متغیرهای موجود چیست؟ می­دانیم این یک استعاره از امکان تدبیر منبع محدود آب است. با چرخش مداوم آب در بخش­های مختلف، میان کشاورزی تراس­های اطراف، صنعت در مسیر آب و خانه­های خشتی آن حوالی، از یک میزان مشخص آب، یک توالی ابدی ساخته شده است. از سوی دیگر، تصویر به ما بهره­وری را نشان می­دهد. همین میزان اندک است که همه ساختار را می­چرخاند. از گندم تا آسیاب. آبی که از آسیاب می­آید که نماد صنعت است در کشاورزی استفاده می­شود و برعکس هم. پس در کنار بهره­وری، استفاده مجدد هم هست. آیا جایی برای بازچرخانی (سومین از 3R استفاده پایدار) هم در تصویر وجود دارد؟ خانه­های اطراف می­خواهد همین را نشان دهد که کاربری آب به طور مداوم تغییر یافته و بدین سان، در یک مسیر اقتصادی چرخشی، همه مفاهیم یک استفاده پایدار از آب در تصویر آمده است. این معنی آکوانومیکس است. نماد آکوانومیکس، بازار آب است. بازار دقیقا با هدف افزایش بهره­وری برای امکان­پذیر شدن چرخش آب میان کاربری­های مختلف تاسیس شد. بازار آب از میل به صفر منابع آب، یک چرخه بی­نهایت بین­نسلی خواهد ساخت که آینده کشاورزی و صنعت یزد را تضمین کند. دوستان من، آبشار ناشدنی اشر وسط خانه­های خشتی میان کوه­ها، بازار آب یزد است!

عباس فقیه خراسانی

 موسس شرکت مشاور زیست اجتماعی دانو

(کارگزار بازار آب یزد)