دانش بومی سازگاری با اقلیم در مناطق کویری ، راهکارهایی است که جوامع کویری در طول زمان در پاسخ به شرایط دشوار آب و هوا ایجاد کرده اند. این دانش به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است و با جوامع باستانی که پیوندهای قوی با محیط طبیعی خود دارند، مرتبط است. در بسیاری از موارد، این دانش می تواند به عنوان الگویی برای جامعه مدرن، به ویژه در مورد توسعه پایدار و حفاظت از منابع آب باشد.  برنامه بین المللی هیدرولوژیکی (IHP-IX)، در عنوان "مدیریت یکپارچه منابع آب تحت شرایط تغییر جهانی"  ابراز امیدواری می کند که تا سال 2029، اکثر جوامع موفق شوند با خطرات ناشی از تغییرات اقلیم سازگار شوند یا آنها را کاهش دهند و آموختن دانش بومی را در این راستا ضروری می داند. دانش بومی کویرنشینان در مقابله با تغییرات اقلیم که بسیاری از آن در کاریزها و سازهای آبی وابسته به آنها نمود می یابد در کاهش خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی ارزشمند و کاراست، چرا که آنها که با کمبود رنج افزای آب در بیشتر روزهای سال مواجه بوده اند، نیک می دانند که همین آخشیج هستی بخش می تواند گاهی به حدی فزونی یافته که به شکل سیلاب دارایی آنها را به یغما برد.

از جلوه های بارز دانش بومی مدیریت سیلاب می توان به گورابها، بندهای خاکی، هوشاب ها، وادارها و ... اشاره کرد که در مناطق مختلف ایران مورد استفاده قرار می گرفته اند که نیازمند بررسی کاملی است و در این نگارش نمی گنجد. در این نوشتار یکی از راهکارهای به ظاهر ساده مقابله با سیلاب به صورت مختصر معرفی می شود که ناهمواری هایی دست ساز هستند که به شکل تپه های لانه مورچه ای در گرداگرد دهانه های چاه های کاریز به چشم می خورد. این سازه ها که کنبار (کدوار- طوقه- کتوار) خوانده می شوند نقش مهمی در مقابله با سیلاب و جلوگیری از آسیب آن به کاریز ایفا می کنند. کنبار مرکب از دو واژه کن (ریشه فعل کندن) و بار ( به معنای گل و خاک) است. گریزگران به هنگام کندن چاه و راهروهای کاریز گل و خاک آن را در گرداگرد دهانه چاه می ریزند. البته بعد ها با لایروبی و مرمت کاریز ها کنوارها بلندتر می شوند.

اندیشه ساخت کنوار از چاره اندیشی های نگهداری کاریز و بخشی از فرهنگ پیشرفته کاریز داری ایرانیان است. کنوارها نشانگر ساماندهی استادانه و دوراندیشانه ای هستند که نه تنها کاریز و سامان آن را که روش های نگهداری و حفاظت آن از آسیب های طبیعی را به نمایش می گذارند. چشم انداز کنوار را اگر از بالا بنگریم به تعبیر باستانی پاریزی شبیه دگمه های قبای چین خورده کویرند و از پدیده های انسانی ریخت شناسی در یزد، کرمان و دیگر مناطق کویری به شمار می روند.

کنبارها علاوه بر این از ورود خار و خاشاک و یا سقوط حیوانات و یا انسانها به داخل میله کاریز نیز پیشگیری می نمایند. هرچند در زمان حال کنبارها به شکل گذشته اجرا نمی شوند، لیکن این دانش در میان مقنیان حفظ شده است. امروزه مقنیان از بالابر به جای چرخ و چاه های قدیمی استفاده می کنند و پشته خاک دقیقا در مجاورت میله چاه بالاتر از سطح زمین قرار می گیرد، علاوه بر آنکه امروزه بر روی میله چاه های کاریز درب هایی قرار می گیرد تا از آنها حفاظت کند.

جلوه های دیگر دانش بومی در استفاده بهینه از سیلاب های فصلی مانند سازه های ذخیره سازی آب سیلاب یا استفاده از آن برای تغذیه آب زیرزمینی، استفاده از رسوبات سیلاب، روش های جمع آوری آب، گودال های آب، آب انبار های صحرایی و غیره نیز هریک دانشی نهفته اندکه می تواند درس های بزرگی برای جامعه مدرن داشته باشد.

الهام راعی  
مشاور مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی